Line was een energieke vrouw, zo staat op haar Joodse Raadkaart. Ze werkte in Groningen als verpleegkundige in een kinderziekenhuis.

Afbeelding links: de kinderen van Line op bezoek bij een nichtje: linksboven Elise en rechts Carolus.

Line van der Lijn-Lorjé

Line Charlotte Leonie Lorjé werd geboren in Utrecht op 28 april 1911 als oudste kind van Leonardus (Leo) Lorjé (Rotterdam 12 oktober 1882) en Elisabeth (Bets) Morpurgo (Amsterdam 9 januari 1888). Leo en Bets waren in 1910 getrouwd in Utrecht.

Al vanaf 1913 waren Leo Lorjé en zijn zakenpartner David Hamburger jr. actief in theater Rembrandt in Utrecht, en na de verbouwing van het theater in 1919 werden zij de ondernemers daar. In 1921 werd het theater echter overgenomen door anderen. Op 22 maart 1924 werd de broer van Line, Ralph Leonard, geboren in Utrecht, en in 1925 verhuisde het gezin naar Groningen. Daar werd in 1926 nog een dochter geboren, Charlotte Engelina Henriette. De familie Lorjé was vooral bekend door de kantoorboekhandels die ze in diverse steden hadden: Leo was de oudste van 12 kinderen, en tenminste vier van zijn broers en zusters leidden een kantoorboekhandel. Leo begon in 1926 een papier- en kantoorboekhandel op het adres Heerestraat 42 in Groningen.

 

In 1940 kwamen Lorjé en de HEMA – de panden lagen naast elkaar – in het nieuws toen er een rechtszaak was wegens anti-Joodse teksten bij een demonstratie:

Op 14 augustus hadden zich voor de HEMA en Lorjé in de Heerestraat in Groningen twee personen opgesteld met borden waarop anti-semitische rijmpjes voorkwamen. Hierdoor ontstond een volksoploop. Tenslotte hebben eenige personen uit het publiek de borden uit de handen van de dragers gerukt, terwijl één der dragers, een zekere Koopman, een klap met een van zijn bord afkomstig stuk hout kreeg. In verband hiermee stond thans de 18-jarige horlogemaker S. terecht. Hem was mishandeling ten laste gelegd. De getuige Koopman, die zich voor deze gelegenheid in het uniform zijner beweging had gekleed, vertelde dat het plan om met deze borden te gaan lopen van hem en van zijn kameraad was uitgegaan, niet van de beweging waarvan zij lid zijn.

De heer Koopman verdedigde zich door te zeggen dat de demonstratie tegen warenhuizen was, die de middenstand dupeerden. Hij gaf toe dat Lorjé geen warenhuis was, maar dat hij voor die zaak had postgevat omdat het een strategische plek was. De rechter oordeelde dat de demonstranten hun bedoelingen wat duidelijker hadden moeten maken, want dan zou dat ook op verdachte een andere indruk hebben gemaakt, die zelf een zoon is van een middenstander. (Bron: Nieuwsblad van het Noorden 1940)

Het pand van Lorjé na de oorlog (bron: Groninger Beeldbank)

Op 27 maart 1933 trouwde Line met Leon van der Lijn. Hij was geboren in Amsterdam op 13 januari 1906 als oudste zoon van Carolus van der Lijn (Antwerpen, 19 april 1878 – Sobibor, 2 juli 1943) en Eva Cohen (Amsterdam, 8 januari 1880 – Sobibor, 2 juli 1943). Hij had een jongere broer, Emanuel (Amsterdam, 20 juni 1911 – Bergen Belsen 1945).

Carolus en Eva van der Lijn–Cohen met Leon en Manu
(bron: www.joodsmonument.nl)

Leon was in Amsterdam kantoorbediende geweest bij de hypotheekbank, maar ging na zijn huwelijk in de zaak van zijn schoonvader werken. Het jonge paar woonde in de Heerestraat op nummer 50 A. In 1935 verhuisden ze naar de J.A. Feithstraat 30. Inmiddels was hun eerste kind geboren, Elise.

NIW 15 maart 1935

Op 24 augustus 1936 lieten Leon van der Lijn en Max Lichtenstädter hun firma van der Lijn & Co inschrijven bij de Kamer van Koophandel en Fabrieken in Groningen.

Nieuwsblad van het Noorden 1936

Deze nieuwe onderneming zou zich gaan bezighouden met de fabricage van bedrukte en onbedrukte formulieren voor boekhoud- en administratiemachines. Het waren kettingpapieren, eindeloos lange banen formulieren met een of meer duplicaten. Lichtenstädter had dat in Duitsland gedaan, maar toen het door de nazi’s voor Joden onmogelijk werd gemaakt om handel te drijven verkochten Max en zijn vader het bedrijf en kwamen ze naar Nederland. Max kende kantoorboekhandel Lorjé via zakenrelaties, en zodoende kende hij Leon ook. Line’s vader leende zijn schoonzoon f. 10.000 om medefirmant te worden en stak er zelf ook nog eens f. 3.000 in. Andere investeerders raakten geïnteresseerd en doordat een aantal bedrijven groot belang had bij goede formulieren, zoals IBM Nederland, PTT en Philips, groeide het bedrijf snel. Binnen drie jaar waren ze al zo groot dat het bedrijf naar een groter pand verhuisde, aan het Winschoterdiep.

De gezinnen Van der Lijn (links) en Lichtenstädter. Line staat geheel links met naast haar Leon en haar beide kinderen voor hen.

Op 28 april 1937 werd het tweede kind, zoon Carolus Leonard geboren.

Elise (linksboven) en Carolus (rechts) op bezoek bij een nichtje, 1938
(bron: www.joodsmonument)

Line was een energieke vrouw, zo staat op haar Joodse Raadkaart. Ze werkte in Groningen als verpleegkundige in een kinderziekenhuis. In augustus 1940 was het gezin verhuisd naar de Kleine Pelsterstraat 3 B, en op 2 april 1941 verhuisden ze naar Haren, Poorthofsweg 26.

Vanaf april 1941 woonde er een Duits meisje bij de van der Lijns in huis, Ruth Marion Weile. Zij was op 25 juni 1928 geboren in Magdeburg, in Duitsland. Haar ouders Sally Weile en Helene Loewenstein hadden Duitsland graag willen ontvluchten in 1938, maar Nederland en Engeland hadden toen al de grenzen voor Joden gesloten. Ruth vertrok met het kindertransport uit Duitsland, en bleef in Nederland omdat ze daar een oom en tante had wonen. Ze werd eerst opgevangen in een kindertehuis in Rijswijk en een tehuis in Scheveningen. Na een jaar kwam ze bij de van der Lijns als pleegdochter. Op 25 mei 1943 werd Ruth bij een razzia in Amsterdam opgepakt en naar Westerbork gebracht. Op 7 september 1943 werd zij gedeporteerd naar Auschwitz waar ze op 10 september 1943 werd vergast. Ze werd 15 jaar.

Ruth Marion Weile op haar 12e verjaardag.

De eerste oorlogsjaren waren een drukke tijd voor Line, die werkte en de zorg had voor drie kinderen.

Joods Weekblad, 19 september 1941

Vanaf 1 juli 1942 was Line medewerkster van de Joodse Raad in Groningen. Haar werkzaamheden boden het gezin enige tijd bescherming tegen deportatie. In februari 1943 kwam daar abrupt een einde aan toen er in Eelde bij de arrestatie van enkele ondergedoken Joden een SD’er werd neergeschoten door een Joodse onderduiker. Kort daarna kwam de order dat alle in de omgeving nog aanwezige Joden, gesperrt of niet, direct naar Amsterdam moesten vertrekken. Door de laatste Joden in de hoofdstad te concentreren, was het gemakkelijker hen weg te voeren, kan de redenering geweest zijn.

De familie Van der Lijn vertrok op 19 februari 1943, 5 weken na de geboorte van hun derde kind Felicie, naar de Pres. Brandtstraat 3III in Amsterdam.

Mogelijk zette Line haar werk voor de Joodse Raad voort in Amsterdam, maar op 29 september 1943 stopte dat werk voor Line en werd het gezin Van der Lijn afgevoerd naar Westerbork. Ze bleven ruim vier maanden in het kamp. Ook hier was het werk voor de Joodse Raad mogelijk de reden dat het gezin niet direct werd doorgevoerd naar een vernietigingskamp, maar op 8 februari 1944 werd het gehele gezin Van der Lijn gedeporteerd naar Auschwitz. Bij aankomst op 11 februari wachtte de gaskamer. Hier stierven Line Charlotte Leonie van der Lijn-Lorjé, 32 jaar, Elise Eveline Leonie van der Lijn, 8 jaar, Carolus (Carreltje) en de kleine Felicie Leonie van der Lijn, nog maar 13 maanden oud. De sterfdag van Leon van der Lijn, 38 jaar, is niet helemaal duidelijk. Misschien is hij tegelijk met zijn gezin bij aankomst vermoord of hij is, nadat hij geselecteerd is voor arbeid, later in Auschwitz omgekomen. 

Ook Max Lichtenstädter, zijn vrouw en twee kinderen overleefden de oorlog niet. Zij kwamen om door ziekte en uitputting tijdens de deportatie van Bergen Belsen naar Theresienstadt in mei 1945.

De Duitsers hadden het bedrijf van der Lijn & Co in het begin van de oorlog geconfisqueerd en de productie van formulieren, die ze hard nodig hadden voor hun onderdrukkingsbureaucratie, voortgezet. Na de oorlog benoemde het militair gezag een nieuwe directeur, die in de jaren ’50 de zaak overnam van de erfgenamen van Leon van der Lijn en Max Lichtenstädter. Het bedrijf Lijnco bestaat nog steeds.

De ouders van Line overleefden de oorlog. Zij waren in 1940 naar het Brits Mandaatgebied Palestina gevlucht, en later doorgereisd naar Nederlands Oost-Indië, waar ze de rest van de oorlog doorbrachten. Na de oorlog keerden zij terug naar Nederland en gingen weer in Groningen wonen. Leo overleed in Haren op 5 juni 1957. Gezien hun leeftijd in 1940 mogen we aannemen dat Ralph en Charlotte (toen 16 en 14 jaar) met hun ouders waren meegereisd en zodoende de oorlog ook hadden overleefd. Ralph overleed in 1983 in Tunesië, waar hij werkte. Van Elisabeth en Charlotte zijn de overlijdensdata niet bekend.

De vader van Leon, Carolus van der Lijn, die vertegenwoordiger was voor een chocolade- en suikerwerkfabriek, had een functie bij de Joodse Raad in Amsterdam, als kantinechef, en had daarom een sperre. Op 20 juni 1943 werden hij en zijn vrouw Eva echter opgepakt en naar Westerbork gebracht. Zij gingen met het transport van 29 juni 1943 naar Sobibor en werden daar bij aankomst op 2 juli 1943 meteen vergast. Carolus van de Lijn had 9 broers; zij werden allen door de nazi’s vermoord.

Leons broer Emanuel kwam om in Bergen Belsen, op 6 januari 1945. Zijn vrouw en twee kinderen overleefden de oorlog.

Voor het huis aan de Poorthofsweg 26 in Haren zijn stolpersteine gelegd ter nagedachtenis aan het gezin Van der Lijn en Ruth Weile.

Voor haar boek Van kwaad tot onvoorstelbaar erger schreef Wil Legemaat over het gezin Van der Lijn en Ruth Weile. Informatie hieruit is gebruikt in dit portret.