In de vele boeken over de Holocaust neemt de massamoord op de Sinti en Roma tijdens de Tweede Wereldoorlog maar weinig ruimte in. De gebeurtenis die in het Romanes Porajmos (verslinding) heet, wordt daarom vaak aangeduid als de ‘vergeten Holocaust’. Maar hoe verhoudt de Porajmos zich tot de Holocaust, waarmee we verwijzen naar de moord op zes miljoen Joden? Is er sprake van een ‘Roma-equivalent van de Holocaust’ of gaat het hier om twee verschillende fenomenen?

‘Een genocide, maar geen Holocaust’

De Israëlische historicus Yehuda Bauer is één van de prominentste vertegenwoordigers van het idee dat de term Holocaust enkel en alleen betrekking op de genocide op de Joden heeft. Het vermoorden van de Sinti en Roma was volgen hem ‘een genocide, maar geen Holocaust’. Alleen bij de Joden probeerden nazi’s een heel volk tot op de laatste man, vrouw en kind uit te roeien. De vervolging van Sinti en Roma was veel minder rechtlijnig. Bauer geeft hiervoor verschillende argumenten.

Ten eerste was er maar weinig aandacht voor Sinti en Roma in de nazipropaganda. Voor zover bekend heeft Adolf Hitler zich maar twee keer over hen uitgelaten. In mei 1940 verklaarde hij dat hij geen ‘zigeuners’ in de Wehrmacht wilde hebben en in oktober 1941 klaagde hij erover dat Duitse boeren onder ‘zigeuners’ te lijden hadden. Ten tweede waren de racistische ideeën van de nazi’s over Joden en Sinti en Roma verschillend van aard. De nazi’s wilden dat ‘pure’ Joden gedood werden, terwijl Mischlinge, Joden van gemengde afkomst, vaak gespaard bleven. Bij de Sinti was dit juist omgekeerd. Hun Indiase oorsprong betekende dat ze ‘Ariërs’ waren. Om hun minderwaardigheid te ‘bewijzen’, schreven de nazi’s de Sinti een geschiedenis toe waarin ze zich met ‘lage rassen’ vermengd zouden hebben. Niettemin fantaseerde Heinrich Himmler erover dat ‘pure’ stammesechte Zigeuner gespaard moesten worden en na de oorlog in een reservaat konden leven.

Ten derde was het beleid tegen de Sinti en Roma-bevolking in de bezette gebieden in Oost-Europa nooit gericht op volledige uitroeiing. De Einsatzgruppen die achter de Wehrmacht aan de Sovjet-Unie in trokken om ‘volksvijanden’ te doden, kregen eind 1941 de opdracht om ‘sedentaire zigeuners’, die meer dan twee jaar op dezelfde plek woonden en niet van politieke of andere misdrijven verdacht werden, ongemoeid te laten. Nog in 1943 was Himmler van mening dat zij op dezelfde manier als de lokale bevolking behandeld moesten te worden. Voor de Sinti en Roma waren er dus soms mazen in de wet, terwijl voor de Joden geen enkele mogelijk bestond de dood te ontlopen.

De Duitse historicus Guenter Lewy deelt Bauers mening dat er weliswaar enorme aantallen Sinti en Roma vermoord zijn, maar dat dit niet gebeurde in de context van een plan om een hele groep mensen uit te roeien. Zo werden de Sinti en Roma in Auschwitz niet direct bij aankomst gedood, maar pas later om plaats te maken voor Hongaarse Joden in het kamp, wat volgens Lewy eerder op pragmatische overwegingen dan een genocidale intentie wijst. 

‘Onlosmakelijk met elkaar verbonden’

Iemand die zich verzet tegen het idee dat de intentie ontbrak om alle Sinti en Roma te doden, is de Roma-wetenschapper Ian Hancock. Dat de nazipropaganda vooral op Joden gericht was, heeft er volgens hem mee te maken dat het Duitse volk niet overtuigd hoefde te worden, dat Sinti en Roma niet deugden: de vooroordelen tegen hen waren eeuwenoud en werden alom gedeeld. Ondersteund wordt dit idee doordat een klein deel van de Duitsers zich uitsprak tegen de Jodenvervolging, terwijl er geen voorbeelden bekend zijn van mensen die zich tegen de vervolging van Sinti en Roma keerden. 

Daarnaast zijn de door Bauer genoemde verschillen vooral theoretisch van aard. In de praktijk maakten de uitzonderingen op de regel maar weinig verschil voor het lot van individuele Sinti en Roma. De Einsatzgruppen doodden vaak zonder onderscheid. Volgens de Duitse historicus Michael Zimmermann hadden juist sedentair levende Sinti en Roma een grotere pakkans dan rondtrekkende families en daarmee ook een grotere kans in de vervolgingsmachine van de nazi’s terecht te komen. Auschwitz-commandant Rudolf Höss getuigde zelfs over Sinti-frontsoldaten die tijdens hun verlof gearresteerd en gedeporteerd werden. Ook het ‘reservaat’ van Himmler was nooit meer dan een fantasie en heeft geen enkel persoon van de dood behoed.

Net als bij de Sinti en Roma-vervolging, is ook Jodenvervolging niet gevrijwaard van pragmatisme. Ian Hancock wijst er op dat Adolf Eichmann één miljoen Hongaarse Joden wilde ruilen voor 10.000 trucks. Ook de door Himmler bevolen evacuatie van concentratiekampen in de context van onderhandelingen met de geallieerden, duidt erop dat militaire en politieke belangen soms voorrang kregen boven het uitroeien van de Joden.

Een ander veel gehoord argument is dat Sinti en Roma, anders dan de Joden, niet om hun ras werden vervolgd, maar om hun vermeende criminaliteit en ‘asocialiteit’. Volgens Donald Bloxham miskent dit de mate waarin biologische en sociale concepten met elkaar verweven waren. Bovendien, schrijft Henry Friedlander, is het toeschrijven van erfelijke eigenschappen aan een volk juíst een vorm van racistisch denken.

Raul Hilberg, die één van de eerste boeken over de Holocaust schreef, merkte op dat het lot van de Joden en de Sinti en Roma ‘onlosmakelijk verbonden’ was - hoewel hij ze niet als gelijkaardig zag. Inderdaad werden Sinti en Roma vaak naar analogie van de Joden vervolgd en aan dezelfde maatregelen onderworpen. De Neurenberger Wetten waren op allebei de groepen van toepassing en men kwam vaak in dezelfde concentratiekampen terecht. Roma uit het Oostenrijkse Burgenland werden zelfs gedeporteerd naar het Getto van Łódź.De Pools-Joodse componist Dawid Bajgelman componeerde hier het Tsigaynerlid (Zigeunerlied) met de regels: ‘De zigeuners lijden als geen ander. Straks zijn we dood, we hebben geeneens brood.’

Besluit

De vraag of de vervolging van Sinti en Roma deel uitmaakt van de Holocaust, is niet met een eenvoudig ja of nee te beantwoorden. Het draait om interpretaties van feiten en om definities. 

Het is goed voorstelbaar dat Sinti en Roma zich genegeerd en uitgesloten voelen door de geringe aandacht voor hun vervolging in de historiografie over de Tweede Wereldoorlog. Door ‘hun’ tragedie een Holocaust te noemen, hopen ze die erkenning wel te krijgen. Andersom is het goed te begrijpen dat sommige wetenschappers uitbreiding van het begrip Holocaust zien als een relativering van wat de Joden is aangedaan. Erkennen dat andere groepen net zo erg vervolgd zijn, zou hun lot minder uniek maken. Hierbij valt op dat Joodse wetenschappers zich aan beide kanten van de discussie bevinden. Waar Yehuda Bauer de eerste positie vertegenwoordigt, hebben historici als Henry Friedlander en Sybil Milton juist pionierswerk verricht op het gebied van onderzoek naar Sinti en Roma en altijd de overeenkomsten met de Jodenvervolging benadrukt. 

Literatuur

Bauer, Yehuda, Rethinking the Holocaust (New Haven 2001).

Bauer, Yehuda, ‘Whose Holocaust?’. Midstream XXVI/9 (November 1980) 42-46.

Bernadac, Christian, L'Holocauste oublié, le massacre des Tziganes, (Parijs 1979).

Bloxham, The Final Solution. A Genocide (Oxford 2009).

Bogdal, Klaus Michael, Europa erfindet die Zigeuner. Eine Geschichte von Faszination und Verachtung (Berlijn 2001).

Friedlander, Henry, ‘Euthanasia and the Final Solution’, in David Cesarani (ed.), The final solution: origins and implementation (Londen 1994) 51-61.

Hancock, Ian, ‘Responses to the Porrajmos: The Romani Holocaust’, in Alan S. Rosenbaum (ed.), Is the Holocaust Unique? Perspectives on Comparative Genocide (Boulder 2009) 75-101.

Höss, Rudolf, Kommandant in Auschwitz (München 1963).

Lewy, Günter, The Nazi Persecution of the Gypsies (Oxford 2000).

Milton, Sybil, ‘Gypsies and the Holocaust’, The History Teacher, 24/4 (Augustus 1991) 375-387.

Shapiro, Paul A., and Robert M. Ehrenreich (eds.), Roma and Sinti: Under-Studied Victims of Nazism (Washington 2004) 9-21.

Weiss-Wendt, Anton, ‘Introduction’ in idem (ed.) The Nazi Genocide of the Roma. Reassessment and Commemoration (New York 2013) 1-26.

Weisz, Zoni, Vergeten Holocaust (Amsterdam 2016).

Wippermann, Wolfgang, Wie die Zigeuner. Antisemitismus und Antiziganismus im Vergleich (Berlin 1997).