Over de vroegste geschiedenis van de Sinti en Roma bestaan nauwelijks historische documenten. Hun cultuur kenmerkt zich voornamelijk door mondelinge overlevering. Er is daarom maar weinig met zekerheid te zeggen over de oorsprong van hun volk. Sommige wetenschappers betwijfelen zelfs dat Sinti en Roma één volk vormen.

Indiase oorsprong

Veel Sinti en Roma geloven dat hun wortels in het noordwesten van India liggen, in de Punjab-regio. Het woord Sinti zou van Sindhu stammen, de plaatselijke naam voor de rivier Indus. Ook zijn er taalkundige aanwijzingen die dit geloof ondersteunen. Zo is het Romanes, de taal van de Sinti en Roma, verwant aan het Hindi. Beide stammen af van de oude Indo-Arische taal Sanskriet. In beide talen lijken de vervoegingen van werkwoorden en de manier van het verbuigen van zelfstandig naamwoorden erg op elkaar. Maar een gemeenschappelijke taal bewijst nog geen etnische verwantschap: een Nederlander die Engels spreekt, is daarmee nog niet van Britse afkomst. Evenwel is taal niet de enige aanwijzing voor de Indiase oorsprong van Sinti en Roma. In de jaren dertig en veertig is er met behulp van fysische antropologie en bloedonderzoek meer bewijs gevonden dat richting India wijst. Recenter is daar DNA-onderzoek bijgekomen, dat laat zien dat Roma genetisch dichter bij mensen uit India staan dan bij Europeanen, al zijn definitieve conclusies op basis van dit bewijs niet te trekken.

Migratie naar Europa

Nog moeilijker te verklaren dan de oorsprong van het Roma-volk, is de reden voor hun vertrek uit India. Een vroegmiddeleeuwse tekst uit Perzië verhaalt van een koning die meer ontspanning en plezier voor zijn hardwerkende volk wenste. Omdat er geen muzikanten in zijn land te vinden waren, vroeg hij de koning van India om hulp. Deze zond twaalfduizend Indiërs naar hem. Vanwege hun beroep als muzikant wordt er gedacht dat dit de voorouders zijn van de reizigers die later naar Europa kwamen. Andere verklaringen zoeken de reden van migratie in het vluchten voor vervolging of binnenvallende legers. Via verblijven in de Arabische landen en Turkije komen de Sinti en Roma in de vijftiende eeuw naar Europa.

Zigeuners

De herkomst van de term ‘zigeuner’ is evenmin met zekerheid vast te stellen. Een Byzantijnse tekst uit de elfde eeuw maakt melding van een volk dat ‘Adsincani’ heet, een variant op het Griekse Atsinganoi, dat letterlijk ‘onaanraakbaren’ betekent en mogelijk verwijst naar de Indiase kaste. Waarschijnlijk ligt in de benaming Atsinganoi ook de basis voor het woord ‘zigeuner’, dat in het Frans ‘tsigane’ is en in het Russisch ‘tsygan’. De betekenis van Ziehende Gauner (rondtrekkende dieven), die vaak aan het Duitse woord Zigeuner gegeven wordt, is daarom waarschijnlijk niet de etymologische oorsprong: Sinti en Roma waren op dat moment nog niet in Duitsland aangekomen. Een andere verklaring ziet de wortel van het woord zigeuner in het Perzische asinkari, dat smid betekent, maar het is onduidelijk of dit ook overwegend het beroep van de Sinti en Roma was en waarom ze zo aangeduid werden.

Heidenen in Nederland

In 1420 verschijnen de eerste reizigers in Nederland. Ze worden hier aangeduid als ‘heidenen’ of, omdat ze zeggen uit ‘Klein-Egypte’ te komen, als ‘Egyptenaren’. In deze laatste aanduiding ligt ook de basis voor het Engelse Gypsies en het Spaanse Gitanos. De vreemdelingen worden in eerste instantie vriendelijk ontvangen. In de zestiende eeuw slaat dit om in vijandigheid. De ‘zigeuners’ zouden spionnen van de Turken zijn en worden in de zeventiende eeuw zelfs vogelvrij verklaard en vervolgd. Pas in 1868 duiken er nieuwe groepen reizigers op. Het zijn Kaldarasch, Hongaarse ketellappers. Later volgen Bosnische berenleiders, de Usari, en beestenleiders uit het Italiaans Piëmont: de Sinti of Manoush. Ook komen er paardenhandelaren uit Roemenië en Hongarije naar ons land, dit zijn de Lowara. In de jaren zeventig van de twintigste eeuw emigreren ook veel Roma uit Joegoslavië naar Nederland.

Roma: één groep?

De verzamelnaam ‘zigeuner’, of het minder beladen ‘Roma’, dat mens betekent, doet vermoeden dat al deze rondtrekkende groepen één volk vormen. In Nederland wonende Sinti en Roma (een subgroep van het gelijknamige volk) zien dit anders. Ze beschouwen zich niet als één groep, ondanks de bestaande overeenkomsten in taal en gebruiken. De Roma zijn ‘pas’ in de negentiende en twintigste eeuw naar Nederland getrokken en komen veelal uit Oost-Europa. De Sinti wonen al langer in Nederland en kwamen vooral uit Frankrijk en Duitsland. Maar wat voor beide groepen geldt: ze zien zich als anders dan burgers, die ze gadje noemen.

Recentere publicaties wijzen er bovendien op dat ‘Zigeuner’ een benaming is, die door buitenstaanders aan de Sinti en Roma gegeven is. Het is te vergelijken met de indianen in Noord-Amerika, zegt Wim Willems: ‘Voor niet-indianen horen ze allemaal onder dezelfde noemer omdat ze een heel andere levenswijze hebben. Maar in feite zijn de verschillende stammen niet aan elkaar verwant.’ Het idee van zigeuners als één volk is volgens hem een sociale constructie. In werkelijkheid gaat het veelal om groepen die zich niet of nauwelijks verbonden voelen, geen gemeenschappelijke geschiedenis hebben en lang niet altijd dezelfde taal spreken. Er wordt in dit verband ook wel gesproken van ‘etikettering’: overheden die rondreizende groepen zigeuner als zigeuner bestempelen. Dit gebeurde aan de hand van criteria zoals het rondtrekken in familieverband, een exotisch uiterlijk of niet-Nederlandse afkomst. Door deze etikettering zouden de groepen zichzelf ook als een apart volk zijn gaan zien.

De verschillende zienswijzen in deze tekst laten zien dat er geen overeenstemming is over de vraag naar de herkomst van de Sinti en Roma. Het is bovendien de vraag of die er ooit komt, want de blik van de wetenschapper laat zich soms moeilijk rijmen met de overtuigingen van een individu. 

Literatuur

Bakker, Peter, ‘Romani genetic linguistics and genetics: Results, prospects and problems’, Romani Studies 22/2 (2012) 91-111.

Boom, Joeri, ‘Heimwee naar de horizon’, Groene Amsterdammer 9 (1 maart 2000): https://www.groene.nl/artikel/heimwee-naar-de-horzizon (geraadpleegd op 2 mei 2019).

Fraser, Angus, The Gypsies (Oxford 1995).

Kreuning, Karel, ‘Gevangen in de schaduw van herinneringen’, Informatiebulletin 24 (2008):https://www.kampamersfoort.nl/wp-content/uploads/2017/04/ARTIKEL_Sinti_en_Roma-DEEL-1.pdf (geraadpleegd op 22 april 2019).

Lucassen, Leo,  En men noemde hen zigeuners: de geschiedenis van Kaldarasch, Ursari, Lowara en Sinti in Nederland 1750-1944 (Amsterdam 1990).

Matras, Yaron, Romani. A Linguistic Introduction (Cambridge 2002).

Rijken, Kemal, Roma (Haarlem 2012).

Sijes, Ben, Vervolging van Zigeuners in Nederland 1940-1945 (Den Haag 1979).

Willems, Wim, Op zoek naar de ware zigeuner. Zigeuners als studieobject tijdens de Verlichting, de Romantiek en het Nazisme (Utrecht 1995).

Wippermann, Wolfgang, Wie die Zigeuner. Antisemitismus und Antiziganismus im Vergleich(Berlijn 1997).