Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden naar schatting meer dan tweehonderd Joden vanuit de gemeentes Hoogezand en Sappemeer naar de nazi-concentratiekampen in Oost-Europa weggevoerd. Van hen overleefde slechts een enkeling de oorlog. Bij de slachtoffers behoorden ook Sam en Schanette Mozes (Nijveen). Bekend om hun marktwaren, waren Sam en Schanette in het begin van de jaren dertig om de twee weken te vinden op het knusse HSC-terrein aan de Parkstraat. Het paar woonde aan de Luthersche Kerkstraat 43 in Sappemeer.

Sam Mozes

Sam Mozes werd geboren op 5 maart 1891 in Sappemeer als jongste zoon in een koopmansgezin. Sams vader stond in die dagen in de regio bekend om zijn goede paardenvlees: op de Sappermeerster kermis ontbrak vrijwel nooit de kraam van Israel Mozes. Ook de jonge Sam kwam al snel terecht in de koopmanshandel. Na een korte schooltijd en een aantal dienstjaren bij zijn vader, besloot Sam om rond 1910 met zijn eigen zaak te starten.

Sam met zijn vrouw en dochters.

Met zijn vrachtwagen reisde hij vanaf dat moment in de zomermaanden door vrijwel heel Noord-Nederland. Eerst alleen en later met zijn vrouw Schanette en zijn dochters Bertha en Greta, verkocht Sam vis en snoepgoed op festivals, kermissen en markten. In de wintermaanden was het gezin Mozes altijd in Sappemeer te vinden. Daar had de familie een kruidenierszaak. In het voetbalseizoen werd daarnaast om de twee weken een lucratief handeltje bedreven op het HSC-terrein.

Op wedstrijddagen stond Schanette Mozes met haar bak vol chocolade klaar om de supporters een culinaire hand onder de riem te steken, wanneer de Kraaien het weer eens zwaar te verduren hadden. De belangrijkste week van het jaar was voor de familie Mozes – zelf fanatieke geheelonthouders – echter die van de kermis van Sappemeer: een week waarin de meeste inwoners wat losser met hun geld omgingen dan normaal.

Sam en Schanette

‘De kermis van Sappemeer had schwung. In de roes van het feest werd veel geld uitgegeven. Ook drankmisbruik en seksuele uitspattingen hoorden bij de kermis’, aldus de historicus E.P. Boon. Tot 1940 wist Sam Mozes een goed bestaan op te bouwen. Van het geld wat hij verdiende, kon hij zelfs een paar weken per jaar op vakantie naar Appelscha. Met de inval van nazi-Duitsland op 10 mei veranderde het leven voor Sam en zijn gezin echter drastisch.

Al snel kreeg de familie te maken met de anti-Joodse maatregelen: hun radio werd ze ontnomen, al het geld boven de 250 gulden moest worden ingeleverd, er werd een reisverbod ingesteld, de fietsen werden gevorderd en vanaf mei 1942 werd het Sam en Schanette net als de meeste andere Joden verplicht om een ster te dragen. Daarnaast mocht de familie Mozes niet langer een bezoek brengen aan openbare gelegenheden als cafés, restaurants en markten (!).

Schanette met dochter Gretha.

Deze werden net als het HSC-terrein Verboden voor Joden. In mei 1942 werd Sam Mozes aangehouden. In zijn tas bevonden zich enkele illegale kranten. Hij werd direct doorgestuurd naar het Durchgangslager Westerbork. Schanette bleef alleen achter en besloot onder te duiken bij een van haar gemengd gehuwde dochters. Begin 1944 werd ze echter verraden en naar kamp Westerbork gedeporteerd.

Sam en Schanette

Sam vond ze daar niet meer terug: hij was met de eerste trein vanuit Westerbork naar Auschwitz vertrokken. Het laatste wat Schanette van hem had vernomen, was een briefje dat hij uit de trein had weten te smokkelen. ‘Alles goed. Als ze jou ophalen veel geld meenemen’, was het enige bericht dat op de kaart vermeld stond.

Veel kon het Schanette Mozes uiteindelijk niet meer helpen: ook zij werd vanuit Westerbork naar Auschwitz weggevoerd, het vernietigingskamp, waar ze net als Sam bij aankomst gelijk om het leven werd gebracht. Hun dochters overleefden de oorlog.

In 2023 zijn er in Sappemeer struikelstenen gelegd voor Sam en Schanette.