De trouwringen van Salomon en Ester zijn bewaard gebleven en zijn te zien in het monument ter nagedachtenis van de 126 Delfzijlster Joden die in de oorlog werden vermoord.

De ringen (bron: http://www.staatineemsdelta.nl/1906/joods-monument)

Salomon Hoogstraal

Salomon Hoogstraal werd geboren op 21 maart 1877 in Appingedam als tweede zoon van Koppel Freerk Hoogstraal (Appingedam, 5 december 1828 – Farmsum, 10 februari 1910) en Hendrina van Kommer (Smilde, 2 juni 1840 – Tjamsweer, 6 maart 1896). Salomon had een oudere broer, Hartog, en een jongere broer Israël, en omdat zijn vader eerder getrouwd was geweest, met Bruintje Cohen (Loppersum, 5 februari 1831 – Holwierde, 26 februari 1867), had hij ook drie halfzussen en een halfbroer, *1. Een onvoorstelbaar aantal familieleden van Salomon, waaronder zijn kinderen en kleinkinderen, zijn broers en diens kinderen, en velen van de kinderen van zijn halfzussen en broer, en hun kinderen, zou de oorlog niet overleven.

Geboorteakte Salomon Hoogstraal 21 maart 1877 in Appingedam (Groninger Archieven)

Salomons vader was borstelmaker en verkoper, en dat werk deed Salomon ook, en ook zijn broer Hartog was borstelmaker. Israël had een winkel in de Waterstraat waar hij kokosmatten, strijkplanken, broodplanken en eierrekjes verkocht, en ongetwijfeld ook borstels en bezems. Salomons winkel “Het Borstelhuis” stond tegenover de kerk in Farmsum, in de Koestraat; een winkel van sinkel waar alle mogelijke huishoudelijke artikelen te koop waren, inclusief hondenmanden, hobbelpaarden, poppenhuizen en poppenwagentjes. Overdag trok Sallie, zoals hij werd genoemd, er met zijn paard en wagen vol borstels, bezems en zemen op uit. In het begin gebruikte hij oude, zwakke paarden. Later probeerde hij zijn paard af en toe in te ruilen, zoals blijkt uit deze advertentie uit 1939:

In 1902 verloofde Salomon zich met Ester Kampion uit Beerta. Zij was daar geboren op 7 februari 1880 in het gezin van Nathan Kampion (Beerta, 4 september 1835 – 27 april 1896) en Marianne Anna Maria Cohen (Venlo, 15 december 1840 – Beerta, 22 november 1920). Ze had zeven oudere zussen en een oudere broer, en na haar werden er nog drie kinderen geboren in dit gezin, die echter niet oud werden. Ook dit gezin, met heel veel kinderen en kleinkinderen werd huiveringwekkend hard getroffen in de oorlog, *2.

Geboorteakte Ester Kampion 7 februari 1880 in Beerta (Groninger Archieven)

Het stel trad op 23 augustus 1902 in het huwelijk, in Beerta.

Getuigen bij het huwelijk waren: Abraham Levit, man van Esters zus Hillechien, sigarenmaker in Amsterdam,
Israël Levie, man van haar zus Bettje, koopman in Beerta. Twee veldwachters uit de buurt van Beerta tekenden
ook voor dit huwelijk. Salomons vader tekende, zijn moeder was al overleden. Esters moeder tekende, haar vader leefde niet meer.
(Groninger Archieven)

Salomon en Ester zouden in totaal twaalf kinderen krijgen. De oudste, Karel, werd geboren in 1903, maar stierf na een paar maanden.

Op 25 maart 1905 werd Nathan geboren:

Geboorteakte Nathan, tweede kind, geboren op 25 maart 1905 in Delfzijl (Groninger Archieven)

Henderina werd geboren in 1906.

Nieuwsblad van het Noorden, 26 juli 1906

Het vierde kind, dat ook Karel werd genoemd werd geboren in 1908. Hij stierf op 29 november 1917 in het Academisch Ziekenhuis in Groningen op negenjarige leeftijd.

Nieuwsblad van het Noorden, 31 januari 1908

Levie werd geboren op 21 juni 1909 en stierf op 15 februari 1910.

Nvhn. 24 februari 1910

 Hartog werd geboren op 21 december 1910 en overleed op 21 januari 1911, een maand oud.

De zoon die op 25 mei 1913 werd geboren heette Israël. Hij stierf na precies een jaar.

In 1912 werd Marianne geboren, het enige kind van Salomon en Ester dat de oorlog zou overleven. Haar zusje Antje werd geboren in 1916.

Abraham werd geboren in juni 1917:

Na hem werden er nog twee kinderen geboren, Flora en Karel Louis. *3.

Salomon had het niet breed, hij moest ploeteren om het hoofd boven water te houden. Aan inkomstenbelasting betaalde hij in 1918 f 7.04, evenveel als bijvoorbeeld een bootwerker en net even meer dan wat een conducteur bij het spoor moest dokken. Sallie moest iedere week de eindjes aan elkaar knopen. Op de wekelijkse balans van inkomsten en uitgaven woog iedere cent, ieder dubbeltje, elk kwartje. Op grond van de te betalen inkomstenbelasting kwam Sallie niet in aanmerking voor vrijstelling van schoolgeld voor de Joodse school voor al zijn kinderen. In 1917 had hij van het kerkbestuur het zoveelste verzoek gekregen om zijn kinderen tegen betaling van twaalf en halve cent, het halve schoolgeld, naar school te sturen. Sallie geloofde het wel, dat geld woog bij hem kennelijk zwaarder dan de Joodse lessen voor zijn kinderen. De strijd om het dagelijks bestaan stond voorop en daarin stond Sallie niet alleen. (info uit: Jaap Bottema, Ze waren onder ons, 300 jaar Joden in Delfzijl).

Nieuwsblad van het Noorden, 19 augustus 1927

Mogelijk gingen de zaken wat beter in 1934, en had Salomon wat meer te besteden want toen verscheen deze advertentie in het Nieuwsblad van het Noorden in de rubriek Te Koop Gevraagd:

NvhN, 18 juli 1934

Toen de kinderen wat ouder werden was er voor hen meer te beleven in Delfzijl. Er was bijvoorbeeld de Joodse toneelvereniging Vreugde en Vriendschap, waarvan Nathan, Flora en Antje lid waren.

De toneelvereniging in 1937. Helemaal rechts Antje, tweede van rechts Flora. Achter Flora staat Nathan.
Derde van links Gelle Hoogstraal, de dochter van Salomons broer Israël en links achter haar haar
broer Karel Hoogstraal. (https://hdl.handle.net/21.12105/ffcc0a22-e870-324b-f7a9-955305759588)

Grote problemen ontstonden toen de gemeente Delfzijl de woning van Salomon en zijn gezin onbewoonbaar had verklaard. In maart 1938 ging hij tegen dat besluit in beroep bij gedeputeerde Staten van Groningen, met het argument dat de woning solide was, maar misschien in de weg stond in verband met het bestemmingsplan van de gemeente. We mogen aannemen dat het met de gemeentelijke plannen niet zo’n vaart had gelopen en dat de familie Hoogstraal in de Koestraat bleef wonen tot ze in maart 1942 Delfzijl moesten verlaten. Op hun Joodse Raadkaart staat als adres in Delfzijl nog Koestraat 226 vermeld.

NvhN, 24 maart 1938

Op maandag 9 maart 1942 werd burgemeester Van Julsingha van Delfzijl medegedeeld door de gewestelijke politiepresident dat alle zieke en gezonde Joden op dinsdag 10 maart naar het station van Groningen moesten vertrekken om vandaar naar Westerbork te worden afgevoerd. Ongetwijfeld begreep de burgemeester dat dat desastreus zou aflopen voor zijn Joodse inwoners. Na overleg met de Sicherheitspolizei in Amsterdam werd van dit plan afgezien, en werd besloten dat alle Joden uit Delfzijl op 11 maart 1942 naar Amsterdam zouden worden gebracht. Ze mochten alleen draagbare bagage meenemen en maximaal f. 100,- per persoon. Hun bezittingen hadden ze in bewaring gegeven bij mensen die ze vertrouwden. Salomon en Ester Hoogstraal hadden hun trouwringen aan de schoolmeester in bewaring gegeven.

Waarschijnlijk hoopte Van Julsingha dat zijn mensen in Amsterdam nog mogelijkheden zouden vinden om onder te duiken. Omdat Delfzijl aan zee lag meenden de Duitsers dat er te veel vluchtwegen waren; dat was de reden dat alle Joden daar weg moesten. Ook uit andere plaatsen in Nederland werden Joden verplicht om naar Amsterdam te gaan.

Het was koud die woensdag. De winter was ongewoon lang geweest en er blies een koude, straffe oostenwind over de kale velden van het Groninger land. De tijd van voorbereiding was kort geweest voor de 136 Joodse inwoners van Delfzijl, veel te kort om aan de gedachte te wennen dat ze hun vertrouwde omgeving moesten verlaten. Sommigen dachten dat alles van korte duur zou zijn en dat iedereen binnen afzienbare tijd terug zou komen. Anderen zagen de toekomst minder rooskleurig tegemoet. Aan velen is de uittocht van de Joden in Delfzijl ongemerkt voorbijgegaan. Zij hadden binnen de samenleving waarschijnlijk geen of weinig kontakten met hen. Maar er waren ook vriendschappen, soms zelfs diepgeworteld, en die woensdag getuigde van sympathie.
http://www.staatineemsdelta.nl/3379/stilstaan

We mogen aannemen dat Salomon en Ester samen met hun zoon Nathan en zijn vrouw en kind, met hun zonen Abraham en Karel en hun dochters Antje met man en kind, en Flora hoorden bij deze groep Delfzijlster Joden die naar Amsterdam werd gestuurd. Zij allen hebben een adres in Amsterdam op hun Joodse Raadkaart staan. Voor Salomon en Ester was dat Nieuwe Kerkstraat 116. Op de woningkaart van dat adres staan ze inderdaad vermeld, dus van onderduik was hier geen sprake. Ze zouden ruim een jaar in Amsterdam wonen.

Op 8 april 1943 kwamen Salomon en Ester vanuit Amsterdam aan in Westerbork, waar ze verbleven in barak 67, later was dit een strafbarak, maar op dat moment waarschijnlijk nog een gewone barak. Ook Abraham en Karel kwamen op die datum aan in Westerbork en ook zij zaten in barak 67.

Barak 67 gezien vanuit een wachttoren. (collectie HcKW)

Flora en Antje en haar dochtertje kwamen op 20 juni 1943 aan in Westerbork en zaten in barak 58. Met het transport van 13 april 1943 werden Salomon en Ester, Abraham en Karel naar Sobibor gedeporteerd, waar ze bij aankomst op 16 april 1943 meteen werden vermoord. Salomon Hoogstraal werd 66 jaar, Ester Hoogstraal – Kampion werd 63 jaar. Abraham Hoogstraal werd 25 jaar, Karel Hoogstraal werd 18 jaar.

Antje, haar dochtertje Esther, en Flora werden met het transport van 6 juli 1943 naar Sobibor gedeporteerd en daar bij aankomst op 9 juli 1943 meteen vermoord. Antje Levij – Hoogstraal werd 27 jaar, haar dochtertje Esther Levij werd 2 jaar, en Flora Hoogstraal werd 24 jaar. De man van Antje, Simon Levij was krijgsgevangene in Duitsland en heeft de oorlog overleefd.

Nathan werd met zijn vrouw Leentje van de Kamp en zoontje Salomon op 13 april 1943 naar Westerbork gedeporteerd, de dag dat zijn ouders en broers daar op de trein naar Sobibor werden gezet. Op 20 april 1943 werd dit gezin op transport gesteld naar Sobibor en daar bij aankomst op 23 april 1943 vermoord. Nathan Hoogstraal werd 38 jaar, zijn vrouw Leentje van de Kamp werd 35 jaar en Salomon Hoogstraal werd 6 jaar.

Nathan Hoogstraal (https://hdl.handle.net/21.12105/ffcc0a22-e870-324b-f7a9-955305759588)

Dochter Henderina was getrouwd met Julius Levie en woonde met hem en hun twee zonen in Kolham, bij Hoogezand. Zij kwamen aan in Westerbork op 28 november 1942. Op die dag waren heel veel Joden uit de noordelijke provincies opgepakt en daar naartoe gevoerd. Ze werden met het transport van 8 december 1942 naar Auschwitz gestuurd, en Henderina en haar jongens werden bij aankomst meteen vermoord, op 11 december 1942. Henderina Levie – Hoogstraal werd 36 jaar, Mozes Levie werd 8 jaar en Salomon Levie werd 5 jaar. Julius Levie werd eerst tewerkgesteld, hij was landarbeider, dus waarschijnlijk sterk en geschikt voor zwaar werk. Op 28 februari 1943 verloor hij het leven in Auschwitz. Hij werd 39 jaar.

Het enige kind van Salomon en Ester dat de oorlog overleefde was Marianne. Zij verloor haar man en haar twee kinderen, die in Auschwitz werden vermoord op 22 oktober 1942. Marianne, die wel in Westerbork was in oktober 1942, wist te overleven en overleed in 1985.

Op 4 mei 1982 werd in het Gemeentehuis van Delfzijl een monumentje onthuld voor de 126 vermoorde Joden uit Delfzijl: een massieve rode glazen bol met daarin twee gouden ringen. Het zijn de trouwringen van Salomon Hoogstraal en Ester Kampion die ze vlak voor hun vertrek aan de schoolmeester in bewaring hadden gegeven. Voor ze vertrokken gaven veel Joden hun waardevolle bezittingen in bewaring bij vertrouwde vrienden, kennissen en buren. Na de oorlog weigerden heel wat van die mensen om de aan hen toevertrouwde spullen terug te geven, of ze hadden ze al verkocht. De weinige Joden die de oorlog hadden overleefd en terugkwamen, wachtte geen warm welkom. Integendeel. Heel wat niet-Joodse Nederlanders woonden toen al jaren in Joodse huizen, dreven Joodse winkels en bezaten spullen die hun in bewaring waren toevertrouwd. Het weerzien werd vaak een wrange confrontatie.

Het ‘Joods monument’ in Delfzijl is een ingemetselde glazen bol, waarin twee trouwringen zijn gevat. Deze ringen hebben toebehoord aan Salomon en Ester. De glazen bol wordt verlicht. Het gedenkteken is circa 15 centimeter hoog, 15 centimeter breed en 15 centimeter diep.
http://www.staatineemsdelta.nl/1906/joods-monument

Monument Licht der Zee ter nagedachtenis van de vermoorde Joden uit Delfzijl bij de voormalige synagoge, onthuld in maart 2020.
'Joden hebben de traditie om bij begrafenissen een steentje te leggen. Wij hebben dat vergroot tot zwerfkeien van soms
wel een meter dik, die al heel lang bij Delfzijl hebben gelegen', zegt Elex Kappen namens de Werkgroep 4 mei Delfzijl. '
De Joodse bevolking heeft die stenen kunnen zien.' (http://www.staatineemsdelta.nl/1906/joods-monument)

 

^*1: broers van Salomon Hoogstraal

• Hartog Hoogstraal (Smilde 10/9/1875 – Sobibor 20/3/1943) X Saartje Levitus (Bellingwolde 7/6/1868 – 13/2/1937)
• Henderina Hoogstraal (Bellingwolde 25/2/1905 – Sobibor 20/3/1943)
• Jacob Hoogstraal (Bellingwolde 18/6/1906 – 14/3/1907)
• Karel Hoogstraal (Bellingwolde 18/6/1906 – Auschwitz 30/9/1942
• Jacob Hoogstraal (Bellingwolde 29/2/1908 – 5/8/1912)
• Truda Hoogstraal (Bellingwolde 25/2/1911 – Sobibor 20/3/1943)
• Israël Hoogstraal (Tjamsweer 8/5/1883 – Sobibor 28/5/1943) X Saartje Gans (Delfzijl 23/12/1887 – Sobibor 28/5/1943)
• Karel Hoogstraal (Delfzijl4/4/1918 – Sobibor 28/5/1943)
• Gelle Hoogstraal (Delfzijl20/5/1920 – Auschwitz 29/10/1942) X Maurits Valk (Wildervank 21/10/1916 – Auschwitz 28/2/1943)
• Simon Hoogstraal (Delfzijl 3/1/1922 – Sobibor 28/5/1943)

Stolpersteine in Delfzijl, Waterstraat 20, voor Israël Hoogstraal, Saartje Hoogstraal - Gans, Karel en Simon Hoogstraal
(https://www.eemskrant.nl/oproep-verhalen-en-fotos-joodse-familie-hoogstraal-uit-delfzijl-gezocht/)

Halfbroers en -zusters van Salomon Hoogstraal, kinderen van Koppel Freerk Hoogstraal en Bruintje Cohen:
• Freerk Sjalom Hoogstraal (Appingedam 4/4/1855 – 2/1/1900) X Engelina Wolf (Noordbroek 3/6/1854 – Appingedam 25/4/1895)
 Simon Hoogstraal (Appingedam 1881- ?) X Rickchen Wertheim (Angenrod 1872- ?)
 Salomon Hoogstraal (Appingedam 17/1/1887 – Tubingen 9/5/1943) X Bruintje Simmeren (Groningen 19/12/1886 – Sobibor 14/5/1943)
 Engelina Hoogstraal (Groningen 28/1/1913 – Sobibor 21/5/1943) X Riko van der Hal (Groningen 21/3/1908 – Sobibor 21/5/1943)
o Roosje van der Hal (Groningen 17/3/1942 – Sobibor 21/5/1943)

Roosje van der Hal (Roosje werd op 17 maart 1942 geboren. Zij kwam met haar ouders Riko en Engelina en oma Roosje in Westerbork terecht. De baby moest worden verpleegd en de zogenaamd kindvriendelijke commandant gaf persoonlijk zijn medewerking, zodat verzorging in het ziekenhuis in Groningen kon plaatsvinden. Toen het meisje was aangesterkt, moest ze terug naar Westerbork en dezelfde commandant zette haar op de lijst van transport naar Polen. Op 21 mei 1943 werd ze met vader Riko en moeder Engelina en oma Roosje in Sobibor vergast. (collectie HcKW)

 Efraim Hoogstraal (Groningen 1/11/1917 – Auschwitz 15/1/1943)
 Freerk Hoogstraal (Groningen 1/1/1921 – Auschwitz 13/1/1943)
 Trijntje Hoogstraal (Appingedam 22/8/1890 – 1925) X Simon Mozes (Den Haag 14/12/1890 – Auschwitz 19/11/1943) Na Trijntjes overlijden trouwde hij met haar zuster Frouke.
 Elkan Mozes (15/5/1922 - ?)
 Engelina Mozes (?)
 Frouke Hoogstraal (Appingedam 31/3/1892 – Rijswijk 2/2/1964) X Simon Mozes (Den Haag 14/12/1890 – Auschwitz 19/11/1943)

 Louis Mozes (heeft oorlog overleefd)
 Jacob Hoogstraal (Appingedam 17/11/1893 – Midden-Europa 31/3/1944) X Kaatje Cohen (Tiel 22/12/1896 – Auschwitz 19/10/1942)
 Engelina Hoogstraal (Rotterdam 14/5/1923 – Auschwitz 19/10/1942)
 Leo Hoogstraal (Rotterdam 23/3/1927 – Midden-Europa 31/3/1944)

• Frouwke Hoogstraal (Appingedam 20/3/1857 – Deventer 12/1/1943) X Simon Hollander (Deventer 9/10/1855 – 30/3/1935)

Frouwke Hollander - Hoogstraal en Simon Hollander (collectie HcKW)

 Froukje Esther Hollander (Amsterdam 25/10/1915 – Auschwitz 28/2/1943) X A.H. Waterman (Rotterdam 29/3/1915 – Mauthausen 12/11/1942)
 Freerk Hollander (Deventer 21/4/1888 – Auschwitz 26/3/1944) X Roosje Korper (Amsterdam 18/4/1888 – Sobibor 11/6/1943)
 Simon Hollander (Amsterdam 26/3/1915 – 17/9/1976) X Bertha Hes (Altona, Hamburg 1921 – 2010)
 Isaac Hollander (Amsterdam 8/4/1916 – Mauthausen 18/7/1941)
 Frouke Hollander (Amsterdam 7/6/1917 – Auschwitz 10/9/1943) X Mozes Schellevis (Amsterdam 27/10/1919 – Auschwitz 31/3/1944)
o Bob Schellevis (Westerbork 2/7/1943 – Auschwitz 10/9/1943)
 Jacob Hollander (Amsterdam 8/8/1919 – Auschwitz 5/4/1944)
 Naatje Hollander (Amsterdam 2/1/1923 – Auschwitz 30/9/1942)
 Karel Hollander (Amsterdam 30/1/1926 – Auschwitz 30/9/1942)
 David Hollander (Amsterdam 3/4/1929 – Sobibor 11/6/1943)
 Willy Hollander (Amsterdam 17/10/1932 – Sobibor 11/6/1943)
 Geertruida Hollander (Deventer 2/1/1892 -?)
 David Hollander (Deventer 19/6/1894 – Sobibor 2/7/1943) X Bettje Leman (Avereest 24/7/1898 – Sobibor 2/7/1943)
 Simon Hollander (Deventer 16/9/1926 – Sobibor 2/7/1943)
 Henderika Hollander (Deventer 16/4/1931 – Sobibor 2/7/1943)

David Hollander, Bettje Leman, Simon en Henderika, september 1942 (JHM)