Martha Rose Wijler is geboren op 13 oktober 1919 te Zierikzee. Haar ouders waren Jacob Samuel Wijler (1884) en Elisabeth Rose Wijler-Kolthoff (1887). Haar zus Rose Helene werd drie jaar later geboren. Het gezin woonde ten tijde van de geboorte van Rose Helene aan de Frisolaan 13 te Apeldoorn. Vader Jacob Samuel was docent Frans aan de Koninklijke HBS te Apeldoorn en later ook aan het gymnasium.

Foto links: het gezin Wijler-Kolthoff. Martha Rose is het meisje rechts.  Bron: https://www.apeldoornendeoorlog.nl/achtergronden/familie-wijler

Martha Rose Wijler

Martha voltooide in Apeldoorn haar opleiding tot onderwijzeres. Door de wetten van de Duitsers mocht zij eind 1940, net als haar vader, niet meer lesgeven aan een ‘gewone’ school. En haar zus Rose mocht na haar middelbare school niet meer naar de universiteit. Jacob Wijler gaf daarna thuis bijles en Martha vond werk als tijdelijk onderwijzeres aan de Joodse school aan de 1e Koningsdwarsstraat, waar alle Joodse kinderen per 1 september 1941 leskregen. Op 15 december 1941 trad Martha in dienst als onderwijzeres in het Apeldoornse Bos. Haar zus Rose Helene werd assistente op dezelfde school.

In 1946 typeerde haar oud-lerares van de Kweekschool Martha als een vrouw die genoot van de muzieklessen. Ze speelde piano en hield het meest van Mozart, wiens muziek ze graag speelde. Ze wilde graag haar leerlingen de vreugde van het zingen bijbrengen en hen muzikaal ontwikkelen.

Na de zomervakantie van 1942 keerden Martha en Rose niet terug op school: bij navraag bleek dat ze met haar familie waren ondergedoken om aan arrestatie te ontkomen. Het gezin dook gescheiden onder: beide zusjes vonden onderdak bij de familie Kieviet aan de Bosweg, Wijler en zijn vrouw werden via een tussenadres in een turfschip door het Apeldoorns Kanaal naar Epe gevaren. Daar droeg men ze in rieten manden het huis binnen van de kantonnier van Rijkswaterstaat E.J. van Dijk.

Hierna volgde opsporingsberichten van de Commissaris van Politie te Apeldoorn: hij verzocht opsporing, aanhouding en voorgeleiding van Martha Rose Wijler en Rose Helena Wijler, wonende aan de Frisolaan 13 te Apeldoorn. Zij werden ervan verdacht van woonplaats te zijn veranderd zonder de daartoe vereiste vergunning te hebben verkregen. Met deze omschrijving werden Joden aangeduid die waren ondergedoken.

Brieven waren daarna het enige contact tussen ouders en dochters. Maar in januari 1943 stopte de briefwisseling ineens, de ouders ontvingen geen berichten meer van hun dochters.

Collectie HcKW

Grote onzekerheid was het gevolg bij Wijler en zijn vrouw. In februari hoorden zij tenslotte dat Martha Rose en Rose Helene waren verraden, opgepakt en weggevoerd. De beide vrouwen waren op 13 januari 1943 vanuit de strafgevangenis in Arnhem naar kamp Westerbork overgebracht waar ze als strafgevallen enkele dagen in barak 66 verbleven. Al op 18 januari stonden beiden ook weer als strafgevallen op de transportlijst van die dag naar Auschwitz. Martha en Rose Helene zijn allebei direct na aankomst op 21 januari 1943 in Auschwitz vermoord. Ook de zoon van het echtpaar Kieviet was gearresteerd wegens hulp aan Joden. Hendrik Kieviet (07-03-1904) stierf op 28 februari 1945 in het concentratiekamp Nordhausen.

De ouders van Martha en Rose wilden na dit bericht niet verder leven. Ze zeiden dit ook tegen de familie Van Dijk. Die zorgde dat er altijd iemand aanwezig was om te voorkomen dat ze zelfmoord zouden plegen.

De woning van familie Van Dijk, waar de ouders van Martha waren ondergedoken - https://www.apeldoornendeoorlog.nl/achtergronden/familie-wijler

Op 2 maart 1943 was er even niemand thuis vanwege een buurtfeestje. Toen de familie thuiskwam, waren de Wijlers verdwenen. Op tafel lagen hun trouwringen en twee afscheidsbriefjes waarin stond dat ze het kanaal waren ingelopen. Een zoektocht leverde niets op en aangifte doen bij de politie was uiteraard onmogelijk. Pas op 23 maart werd het lichaam van de heer Wijler gevonden, vlakbij de sluis in Heerde. Het lijk van zijn vrouw werd twee dagen later opgehaald uit het kanaal in de gemeente Epe. Directe identificatie was onmogelijk, omdat ze anoniem het water in waren gelopen, zelfs hun trouwring hadden ze afgedaan.

De arts die sectie deed kon zien dat het om een joodse man ging, maar over de identiteit kwam niets vast te staan. Ze werden anoniem begraven, Wijler in Heerde en zijn vrouw in Epe. Na de bevrijding bleek dat de beide dochters op 18 januari 1943 naar Auschwitz waren getransporteerd en daar op 21 januari zijn vergast. Na de bevrijding heeft Van Dijk alle informatie gegeven. Het graf van mevrouw Wijler werd redelijk snel op haar naam gezet, dat van haar man in 1958. Op 12 en 20 augustus 2002 werden Wijler en zijn vrouw naast elkaar herbegraven op het Ereveld in Loenen.

(bron: Nationaal Comité 4 en 5 mei, oorlogsmonumenten. Foto door Jan Van den Heuvel, https://www.4en5mei.nl/oorlogsmonumenten/zoeken/2959/apeldoorn-monument-voor-de-familie-wijler)