Marga Wachsmann behoorde tot de groep van meer dan 1100 personen die op 15 juli 1942 als eerste vanuit kamp Westerbork op transport gesteld werd. Ze moesten naar Auschwitz. Marga was toen 34 jaar. Ruim een maand later, op 22 augustus 1942, tekende een arts uit Auschwitz haar overlijdensverklaring. Als doodsoorzaak vermeldde hij: ‘Akuter Magen- und Darmkatarrh’.
Marga liet een zoon na, Herbert. De jongen is geboren op 7 juli 1940. Marga was ongehuwd en had de voogdij van haar kind overgedragen aan ‘zuster Tates’, directrice van Kindertehuis Bergsteyn te Rotterdam. Hierdoor kon de jongen de oorlog overleven.

Marga Wachsmann

Marga Wachsmann is geboren op 6 april 1908 in Zabrze. (Zabrze heeft van 1915 tot 1945 Hindenburg geheten en ligt nu in Polen.) Haar ouders waren Rudolf Wachsmann en Gertrud Wachsmann-Grünberger. Op 10 mei 1910 werd Marga’s zus Erika geboren.

1916, Erika en Marga

1932, Marga nog voor haar vertrek naar Nederland

Na de opkomst van het nationaalsocialisme in Duitsland vertrok Marga, als jonge vrouw van bijna 26, in 1934 vanuit Breslau naar Nederland, waar ze op 3 februari in Rotterdam werd ingeschreven. Later, in 1940 vluchtten Marga’s moeder Gertrud en zuster Erika naar Shanghai, onbekend is of Marga’s vader daarbij was.

In Nederland was Marga stateloos. Op 19 augustus 1936 was ze ingeschreven in Rotterdam (Schiedam), aan de Aleidastraat 57b. Op 17 december 1940 verhuisde ze naar de Staalstraat 15bis in Utrecht.

1934, Marga op het strand, ergens in Nederland

1937, Marga

Marga werd in 1939 zwanger en op 7 juli 1940 beviel ze in Rotterdam van haar zoon Herbert. Ze was ongehuwd. Omdat ze geen middelen van bestaan had, regelde ze dat ze haar kind na de geboorte zou afstaan aan Elisabeth Tates, directrice van het Kindertehuis Bergsteyn te Rotterdam. ‘Zuster Tates’ verkreeg op 17 juli 1943 de voogdij over Herbert.

Marga's zoontje Herbert

Marga was in de gelegenheid om haar zoontje zo nu en dan te bezoeken. Deze momenten zijn waarschijnlijk schaars geweest. Op 19 maart 1941 schrijft Marga onder andere het volgende aan haar moeder en zuster in Shanghai:

‘Eigenlijk wilde ik nog een paar dagen wachten met schrijven; maar gisteren heb ik iets vreugdevols beleefd en dat wil ik u graag mededelen.
De zuster uit het kindertehuis was gisteren met de kleine Herbert hier en ik heb mijn kleine jongen na een half jaar eindelijk eens weergezien. U kunt u waarschijnlijk indenken hoe gelukkig ik was. Hij ziet er gezond uit en is natuurlijk erg gegroeid. Hij ziet er precies uit als op de grote foto, alleen veel helderder; grote grijsblauwe ogen en middelblond haar; en twee tandjes heeft hij ook al. Hij is erg lief, kraait voor zich uit en lacht zo schattig. Toen ik hem op mijn arm had, heeft hij steeds weer mijn gezicht gestreeld en aan mijn haar geplukt. Hij was een paar uur bij mij; Ola en Hertha waren ook blij met hem. Jammer genoeg moest ik hen tegen de avond weer naar het station brengen. […]’

1941, brief van Marga aan haar moeder en zuster in Shanghai

 

 

Deze foto is uit 1942 en is waarschijnlijk de laatste keer dat Marga en haar zoontje Herbert samen waren.

Op 10 maart 1942 kwam Marga terecht in het Centraal Vluchtelingenkamp Westerbork. Dit kamp was in de zomer van 1939 in opdracht van de Nederlandse regering gebouwd voor de opvang van Duits en Oostenrijks Joodse vluchtelingen.

Op 1 juli 1942 kwam de leiding van kamp Westerbork in handen van de bezetter. Er verschenen wachttorens en prikkeldraad en er werden barakken bijgebouwd. Het kamp kreeg de functie van doorgangskamp, zogenaamd om Joden door te sturen voor ‘Arbeitseinsatz’ in het Oosten.
In Amsterdam werden Joden massaal opgeroepen om zich voor de Arbeitseinsatz te melden. Uiteindelijk werden uit deze groep 985 Joden geschikt bevonden om naar kamp Westerbork te vertrekken, om van daaruit door te moeten reizen naar het Oosten. Dit aantal was niet genoeg, daarom werden ook mannen uit kamp Westerbork, geboren in en na 1902 opgeroepen zich gereed te maken voor het transport. Blijkbaar niet alleen mannen, want ook Marga Wachsmann hoorde bij deze groep. Wellicht vond men haar geschikt vanwege haar beroep, ze was coupeuse.
Nog was het aantal te deporteren personen niet groot genoeg, ook de 51 kinderen uit het weeshuis moesten mee. Zo vertrok op 15 juli 1942 de eerste trein vanuit kamp Westerbork naar Auschwitz, met daarin in totaal 1137 Joden. Slechts 8 personen overleefden.
Marga is in Auschwitz tewerkgesteld. Op haar overlijdensakte van 22 augustus 1942, een maand na haar aankomst, staat als haar beroep genoteerd: 1e Schneiderin.

Van Marga’s Nederlandse periode zijn een aantal foto’s bewaard gebleven. Onderstaande informatie is afkomstig van Joods Monument en is geplaatst door Marcelle Zion.

https://www.joodsmonument.nl/nl/page/121580/marga-wachsmann 

Herbert was twee jaar toen zijn moeder volgens de overlijdensakte op 22 augustus 1942 omkwam in Auschwitz. De officiële overlijdensdatum van Marga is vastgesteld op 30 september 1942. Ze was toen 34 jaar.

Herbert is tot het einde van de oorlog in Kindertehuis Bergsteyn gebleven. Na de bevrijding heeft zuster Tates contact opgenomen met de Joodse vereniging Oorlogspleegkinderen. Toen duidelijk was dat zijn moeder niet uit de oorlog zou terugkeren, is hij overgedragen aan Joodse instanties.
De jongen had ten gevolge van de onderduik een ontwikkelingsachterstand, daarom werd besloten de nu 5-jarige Herbert op te vangen in het Joodse Kindertehuis Paedagogium Achisomog in Apeldoorn.
Marga’s moeder en zuster keerden na tien jaar terug uit Shanghai. Ze bleken geen belangstelling te hebben om zich over Marga’s kind te ontfermen. Herbert bleef daarom vanaf 1946 tot vroeg in de jaren zestig in het kindertehuis in Apeldoorn. Daar heeft hij een vakopleiding tot banketbakker gevolgd.

1956, Herbert in Apeldoorn

Herbert emigreerde in 1964 naar Israël. Hij trouwde er met Esther Grunebaum. Het echtpaar kreeg daar vier kinderen en elf kleinkinderen.

Israël 1969, verlovingsfoto van Herbert-Zvi Wachsmann en Esther Grunebaum (Johannesburg, Zuid-Afrika, 1944)

In 1988 kwam het contact tot stand tussen medezuster W.H. Fortuin van het Kindertehuis Bergsteyn en Herbert-Zvi. Zuster Fortuin schrijft in een brief dat het haar en zuster Tates met veel moeite gelukt was om hem uit handen van de Duitsers te houden. Tot slot wenst ze hem heel veel geluk toe.