"Deze brief wordt uit de trein gegooid ergens in Groningen. Ik hoop dat deze brief jullie bereikt. We komen vast terug want de oorlog duurt nog maar een paar maanden. Als we het in Polen ook zo hebben als in Westerbork, hebben we niet te klagen."

Foto links: Hijman Pais (foto collectie Joods Historisch Museum)
https://data.jck.nl/page/aggregation/jhm-foto/F007913

Herman Pais

Hijman Pais, die Herman werd genoemd, werd geboren in Amsterdam op 21 september 1920 als jongste van de twee kinderen van Salomon Pais (Amsterdam, 25 november 1899 – Sobibor, 21 mei 1943) en Roosje Swaab (Amsterdam, 25 februari 1897 – Zeist, 25 augustus 1969). Het oudste kind van dit echtpaar was Mina Pais, geboren op 19 mei 1917 in Amsterdam. Zij zou de oorlog overleven.

Vader Salomon met zoon Hijman Pais 
(collectie JCK - https://data.jck.nl/page/aggregation/jhm-foto/F007917

Salomon en Roosje waren getrouwd op 14 maart 1917. Salomon was toen nog maar 17 jaar oud, en daarom moest er dispensatie worden verleend voor zijn huwelijk. Hun eerste kind, Mina, werd ruim twee maanden later geboren, dus de noodzaak voor dit snelle huwelijk was duidelijk.

Huwelijksakte Salomon Pais en Roosje Swaab, 14 maart 1917. Er staat: bij deze akte is tevens overgelegd een Koninklijk Besluit van twintig februari dezes jaars, houdende dispensatie van het verbod bedoeld bij artikel zes en tachtig van het Burgerlijk Wetboek. Dispensatie voor een huwelijk van een 17-jarige is alleen mogelijk als er een kind of een zwangerschap is.

Salomon Pais was volgens zijn huwelijksakte viskopersknecht, evenals zijn vader Haim Pais. Later had Salomon een groothandel in gerookte en verse vis. Tijdens de oorlog had hij een sperre in verband met deze zaak, omdat hij vis leverde aan Joodse winkels. Deze informatie komt van zijn Joodse Raadkaart. Hij had vijf zussen en een broer. Een zus overleed als baby, zijn broer en de andere zussen werden in de oorlog vermoord met hun gezinnen, waaronder zeker zeven neven en nichten van Herman. (*1 voor zussen en broer van Salomon Pais).

Bewijs van toegang tot de gemeentelijke vishal in Amsterdam voor Salomon Pais. 1933
(collectie Joods Historisch Museum)

Roosje Swaab kwam uit een gezin met elf kinderen, van wie negen al heel jong, soms als baby of kleuter, overleden. Slechts één broer werd volwassen en kreeg kinderen en kleinkinderen, van wie niemand nog in leven was na de oorlog. (zie *2 voor broers en zusters van Roosje Swaab).

Deze foto is gemaakt in 1932, tijdens een uitstapje naar Valkeveen, bij Naarden. Herman staat rechts van de lange man in het midden van de foto. Op het bordje staat: VKF Valkeveen, 28 mei 1932, Nieuwenhuyzen . De VKF (Vakantie Kinder Feest) organisatoren hadden vanaf 1925 in Valkeveen een eigen tehuis, waar kinderen uit Amsterdam een paar dagen konden verblijven.
(foto collectie JHM - https://data.jck.nl/page/aggregation/jhm-foto/F007916)

Als kind zat Herman bij de padvinderij.

Herman rechts op de foto (foto www.vrijheid.scouting.nl)

In mei 1940 vocht hij in het Nederlandse leger, bij het onderdeel Regiment Motorartillerie. Hij was op 3 april 1939 gekeurd voor de militaire dienst en werd ondanks geconstateerde platvoeten geschikt bevonden. In het keuringsrapport wordt vermeld dat hij 6 jaar lager onderwijs heeft genoten, en een diploma A heeft voor de 4-jarige MULO. Het gezin Pais woonde aan de Uiterwaardenstraat 392 in Amsterdam.

Boekje militaire dienst Hijman Pais (Foto collectie Joods Museum). In dit boekje zitten kaarten die eruit gescheurd kunnen worden en waarmee de familie van de militair via het Rode Kruis ingelicht kon worden over verwondingen of overlijden. In dit boekje wordt vermeld dat Herman als groot-verlofganger zijn spullen heeft ingeleverd op 11 september 1940. (https://data.jck.nl/page/aggregation/jhm-documenten/D0112810

Herman had een cursus Eerste Hulp bij Ongevallen gedaan, wat blijkt uit zijn Oranje Kruis boekje dat bewaard is gebleven.
Oranje Kruis boekje van Herman Pais
(collectie JCK - https://data.jck.nl/page/aggregation/jhm-documenten/D011298)

Bewijs van Nederlanderschap Hijman Pais, uitgegeven in 1939. Waarom hij dit heeft aangevraagd is onbekend
(Foto collectie Joods Museum - https://data.jck.nl/page/aggregation/jhm-documenten/D011280)

Net als veel andere Joodse mannen kreeg Herman Pais begin 1942 een oproep om zich te melden voor een werkkamp. Hij kwam terecht in Werkkamp Geesbrug in de provincie Drenthe, waar hij moest meehelpen met de landontginning. Herman heeft in augustus 1942 geprobeerd het kamp uit te komen door aan te voeren dat hij Evangelisch Luthers was, waarvoor hij een bewijs van inschrijving kon overleggen, dat laat zien dat hij al voor 1 januari 1941 bij die kerk stond ingeschreven .

Bewijs van Inschrijving bij de Evangelische Lutherse Gemeente
(Foto collectie JCK - https://data.jck.nl/page/aggregation/jhm-documenten/D011285)

Het verzoek werd opgestuurd naar het Gemeentelijk Bureau voor Sociale Zaken, afdeling Werkverruiming, dat hem meldde dat zijn verzoek was doorgestuurd naar de Duitsers.

Gevangenen in kamp Geesbrug. Herman staat tweede van links
(foto collectie JCK - https://data.jck.nl/page/aggregation/jhm-foto/F007909)

Kamp Geesbrug. Herman staat links.
(foto collectie JCK - https://data.jck.nl/page/aggregation/jhm-foto/F007908)

 

Brief van de gemeente Amsterdam aan Herman met de mededeling dat zijn verzoek voor ontslag uit het werkkamp is doorgestuurd naar de instanties (Foto Collectie Joods Museum - https://data.jck.nl/page/aggregation/jhm-documenten/D011286)

Na dit verzoek om vrijlating uit het kamp werd Herman, misschien als straf voor zijn aanvraag voor vrijlating, overgeplaatst naar Werkkamp It Petgat, bij Blesdijke in Friesland. Kamp It Petgat was een strafkamp voor Joden die zich in de werkkampen aan een delict schuldig hadden gemaakt. Opruiing en weglopen waren in de ogen van de Duitse bezetter ook delicten. De bewoners werden in de moerassige gebieden langs de Linde te werk gesteld. Er heerste een militaristisch regime met appèl en inspectie. Aan de bewoners werd te kennen gegeven dat nieuwe overtredingen tot transport naar kamp Ommen of kamp Amersfoort zouden leiden. Het kamp heeft maar vier maanden als strafkamp gediend. Het werd in de nacht van 2 op 3 oktober 1942 ontruimd, net als de andere werkkampen. De Joodse mannen zijn toen onder het mom van gezinshereniging naar Kamp Westerbork afgevoerd.

Dat laatste gold echter niet voor Herman. Uit een brief van de Eerste Drentsche Stoomtramweg Maatschappij in Hoogeveen van 13 oktober 1942 gestuurd aan H. Pais, Uiterwaardenstraat 392 in Amsterdam blijkt dat hij terug was in Amsterdam:

In antwoord op uw schrijven van 12/10/42 bericht ik U dat de door U bedoelde koffer dd 12/10/42 van hier werd verzonden aan uw adres. Verder schrijft U over een pakketje dat is hier echter niet aanwezig en zal vermoedelijk naar Hooghalen zijn gezonden, doch indien dit in ‘t kamp terecht komt dan wordt het U door tussenkomst van de Joodsche Raad te Amsterdam wel teruggezonden.

Dat hij begin oktober al in Amsterdam was blijkt ook uit een verwijsbriefje van dokter JHC Freijer, Apollolaan 5 in Amsterdam van 6 oktober 1942 (collectie Joods Museum):

Verzoeke beleefd een paar steunzolen t/b H. Pais Uiterwaardenstraat 392 I Alhier. Verzekerd bij AZA
Bij voorbaat dankend,

Dat Herman niet zoals de andere mannen uit het werkkamp naar Westerbork werd gestuurd, maar werd vrijgelaten komt naar alle waarschijnlijkheid door een verzoek dat zijn vader op 14 september 1942 had gericht aan de directeur van Sociale Zaken in Amsterdam om Herman naar Amsterdam te laten komen om daar te werk te worden gesteld. Hij voegde aan zijn brief een verklaring toe van dezelfde dokter Freijer, waarin wordt verklaard dat Hermans moeder ernstig ziek was, en dat het voor haar gezondheid beter was als haar zoon in Amsterdam zou zijn, en de verklaring van de Evangelisch Lutherse Kerk dat Herman bij die kerk was aangesloten.

Brief van Hermans vader aan Sociale Zaken in Amsterdam van 14 september 1942 (collectie JCK)

De vrijlating bleek helaas uitstel van deportatie te betekenen, want op 11 mei 1943 kwamen Herman en zijn vader aan in Westerbork. Ze verbleven daar in barak 67, de strafbarak. Misschien waren ze in Amsterdam ondergedoken en verraden, misschien is er een andere reden voor het feit dat zij strafgevallen waren, dit is moeilijk te achterhalen.

Op 18 mei 1943 werden Herman en zijn vader op transport gesteld naar Sobibor. Samen schreven ze die dag een afscheidsbriefje dat ze uit de trein gooiden ergens in de provincie Groningen en dat is gevonden en bewaard gebleven.

Foto collectie JCK - https://data.jck.nl/page/aggregation/jhm-documenten/D011287

Lieve moeder en Mien. We zitten momenteel in de trein op weg naar (denkelijk) Polen. We zitten met ruim 60 man in een goederenwagon. We hebben ruim voedsel en kleren. Deze brief wordt uit de trein gegooid ergens in Groningen. Ik hoop dat deze brief jullie bereikt. We komen vast terug want de oorlog duurt nog maar een paar maanden. Als we het in Polen ook zo hebben als in Westerbork, hebben we niet te klagen. Mien, jij gefeliciteerd met je verjaardag. Het volgende jaar doen we het beter. De familie Velmans zit ook in deze wagon. Ze zijn erg flink. Nu mensen, houdt jullie taai en weest flink. De hartelijke groeten aan de familie Meeboer en aan alle andere vrienden en bekenden Kop (op) hoor! Herman. Vader.

Herman en zijn vader werden beiden bij aankomst in Sobibor, op 21 mei 1943, de gaskamer ingestuurd en vermoord. Hijman Pais werd 22 jaar, zijn vader Salomon Pais werd 43 jaar. De moeder van Salomon, dus Hermans grootmoeder, Rachel Pais - Wijnschenk (Amsterdam, 5 februari 1878) werd met hetzelfde transport, dat van 18 mei 1943, naar Sobibor gedeporteerd en ook zij werd vermoord op 21 mei 1943, op 65-jarige leeftijd. Haar man, Salomons vader Haim Pais (Amsterdam, 24 juni 1873) werd vermoord in Auschwitz op 7 december 1942. Hij werd 69 jaar.

Hermans moeder en zus Mina overleefden de oorlog. Waarschijnlijk waren ze ondergedoken, nadat de sperre die Salomon had in verband met zijn visleveranties, en die ook vermeld staat op hun Joodse Raadkaarten (zij hadden althans een sperrenummer) was verlopen.

Pasfoto Roosje Pais - Swaab circa 1940
(Foto collectie JCK - https://data.jck.nl/page/aggregation/jhm-foto/F007920)

Roosje Pais - Swaab overleed in Amsterdam op 25 augustus 1969 op 72-jarige leeftijd.

Familiebericht. "Het Parool". Amsterdam, 26-08-1969. Geraadpleegd op Delpher op 13-03-2025,
https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ABCDDD:010838090:mpeg21:p004

 

*1: Zusters en broer van Salomon Pais:
● Leentje Pais (Amsterdam 29/5/1897 - Auschwitz 8/10/1942) X Izaak de Jongh (Den Helder 8/6/1890 - Auschwitz 15/10/1942)Hij werkte als drukker in een drukkerij.
➢ Elisabeth de Jongh (Amsterdam 27/12/1921 - Auschwitz 30/9/1942) X Mozes Halberstadt (Amsterdam 9/8/1919 - Auschwitz 30/9/1942)
➢ Rachel de Jongh (Amsterdam 16/7/1925 - Auschwitz 30/9/1942) zij was dassenmaakster
➢ Anna de Jongh (Amsterdam 16/12/1929 - Auschwitz 8/10/1942)
● Betje Pais (Amsterdam 9/8/1898 - 28/3/1899)
● Saartje Pais (Amsterdam 28/11/1902 - Sobibor 20/3/1943) X Simon Leuiken (Amsterdam 18/11/1899 - Buchenwald 16/2/1945) hij was winkelbediende in een herenkledingzaak
➢ Bob Leuiken (Amsterdam 1/1/1942 - Sobibor 20/3/1943)
● Sientje Pais (Amsterdam 28/11/1902 - Sobibor 9/7/1943) X Simon Hagenaar (Amsterdam 19/3/1900 - Sobibor 9/7/1943)

Verlovingsaankondiging Simon en Saartje - Familiebericht. "Centraal blad voor Israëlieten in Nederland". Amsterdam, 31-07-1925,
p. 11. Geraadpleegd op Delpher op 13-03-2025, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000585021:mpeg21:p00011

➢ Meijer Hagenaar (Amsterdam 5/2/1926 - Sobibor 26/3/1943)
➢ Hijman Hagenaar ( Amsterdam 18/5/1931 - Sobibor 9/7/1943)
➢ Roza Hagenaar (Amsterdam 1934 - 1938)
➢ Regina Hagenaar (Amsterdam 4/11/1939 - Sobibor 9/7/1943)

Familiebericht. "Zaans volksblad : sociaal-democratisch dagblad". Amsterdam, 11-10-1938, p. 10. Geraadpleegd op Delpher op 13-03-2025

Advertenties van ouders en broertjes, ooms en tantes en grootouders.

● Esther Pais (Amsterdam 21/4/1911 - Sobibor 2/7/1943) X Willem (Wolf) Belinfante (Amsterdam 18/6/1906 - Sobibor 2/7/1943) Hij was marktkoopman in groenten en fruit.
➢ Willem Belinfante (Amsterdam 30/5/1934 - Sobibor 2/7/1943)
➢ Herman Isaac Emanuel Belinfante (Amsterdam 12/6/1937 - Sobibor 2/7/1943) Dochtertje Carla (12/6/1941) heeft de oorlog overleefd

Willem en Herman Isaac Emanuel Belinfante (foto collectie Joods Museum)

● Aӓron Pais (Amsterdam 24/1/1911 - Auschwitz 30/9/1942) X Roza Brilleman (Hoorn 16/12/1912 - Auschwitz 30/9/1942). Hij was de tweelingbroer van Esther, en was winkelbediende
➢ Rachel Pais (Amsterdam 31/121941 - Auschwitz 29/7/1942)

*2: Broers en zusters van Roosje Swaab
● Jacob Swaab (Amsterdam 24/4/1875 - 7/9/1875)
● Catharina Swaab (Nieuwer Amstel 2/10/1876 - 10/2/1878)
● Marianne Swaab (Nieuwer Amstel 2/10/1878 - 25/5/1881)
● Jacob Swaab (Nieuwer Amstel 28/8/1880 - Amsterdam 28/10/1918) X Esther Hakker (Amsterdam 25/2/1881 - 11/7/1908) en Sara Kool (Amsterdam 21/12/1877 - 28/12/1939)
Twee kinderen van Esther Hakker:
➢ Samson Swaab (Amsterdam 11/9/1902 - Auschwitz 28/2/1943) X Betsy Visser (Amsterdam 21/1/1901 - Sobibor 21/5/1943) . Dit echtpaar had een dochter Esther Swaab (Amsterdam 17/9/1923 - Sobibor 9/4/1943) X Leendert Franschman (Amsterdam 17/8/1913 - Sobibor 9/4/1943) en zij hadden een zoontje Mozes Franschman (Amsterdam 23/11/1942 - Sobibor 9/4/1943)
Samson en Betsy hadden ook een tweeling Jacob Swaab en Henriëtte Swaab (Amsterdam 31/3/1930 - Sobibor 21/5/1943)
➢ Abraham Swaab (Amsterdam 3/3/1905 - 29/6/1927)
Zeven kinderen van Sara Kool:
➢ Hijman Kool (Amsterdam 27/10/1903 - Auschwitz 30 /9/1942) X Anna Schelvis (Amsterdam 24/2/1905 - Auschwitz 9/8/1942). Dit echtpaar had twee kinderen: Aron Jacob Kool (Amsterdam 17/9/1928 - Auschwitz 9/8/1942) en Sara Kool (Amsterdam 4/9/1930 - Auschwitz 9/8/1942)
➢ Mina Swaab (Amsterdam 28/8/1909 - 23/5/1912)
➢ Zadok Swaab (Amsterdam 24/9/1910 - Sobibor 16/7/1943) X Roosje van Emrik (Amsterdam 13/12/1916 - Sobibor 16/7/1943). Dit echtpaar had een zoontje Jacob Swaab (Amsterdam 2/6/1942 - Westerbork 30/6/1943)
➢ Mina Swaab (Amsterdam 1/11/1911- 23/5/1912)
➢ Eva Swaab (Amsterdam 27/2/1915 - Sobibor 21/5/1943) X Gerrit Borstel (Amsterdam 20/4/1917 - Auschwitz 28/2/1943)
➢ Hartog Swaab (Amsterdam 26/2/1917 - 18/10/1917)
➢ Hartog Swaab (Amsterdam 1/3/1918 - 27/12/1918)
● Klara Swaab (Nieuwer Amstel 18/5/1882 - Amsterdam 8/6/1900)
● Cipora Swaab (Nieuwer Amstel 1/5/1884 - Amsterdam 5/3/1903)
● Hartog Swaab (Nieuwer Amstel 28/7/1885 - Amsterdam 13/9/1905)
● Marianna Swaab (Nieuwer Amstel 28/6/1887 - 15/8/1887)
● Levie Swaab (Nieuwer Amstel 4/11/1888 - Amsterdam 11/6/1907)
● Marianne Swaab ( Amsterdam 24/5/1890 - 2/9/1907)