Het Achterhoekse Zelhem had aan het begin van de oorlog een kleine Joodse gemeenschap. Een aantal van hen had zich daar in de loop van de jaren dertig gevestigd, nadat de gevolgen van het nationaalsocialisme steeds meer voelbaar werden voor Duitse Joden. Ook Meier Sachs en Henriette (Henny) Aussen waren in Duitsland geboren. Henny was met haar familie in 1935 vanuit het Duitse Hemmerden naar het Achterhoekse Zelhem vertrokken, Meier volgde in december 1937.

Veel informatie en foto’s in dit portret zijn ontleend aan de Duitse website, die gemaakt is naar aanleiding van twee oude poëziealbums van de familie Aussen, dat van Henny’s zuster Sophie en van haar nichtje Klara:

https://info-judentum.pageflow.io/poesiealben-hemmerden#281010

Het gezin Sachs-Aussen

Henriette (Henny) Aussen werd geboren als oudste van drie kinderen op 4 februari 1909 in Hörde, een plaats in de buurt van Dortmund. Ze was de dochter van Mozes Aussen (1883-1955) en Lina Aussen-Winter (1884- Auschwitz 1943). Haar broer was Karl Aussen (1910- Mauthausen 1941), haar zuster was Sophie Aussen (1918-1996). Het gezin Aussen kwam in 1935 naar Zelhem, waar ze aan de Ruurloscheweg een slagerij openden. Zelf woonden ze aan de Smidstraat 89a in Zelhem.

Henny Sachs-Aussen

Meier Sachs kwam op 2 december 1902 in Werther (Noordrijn-Westfalen) ter wereld.
Zijn ouders waren Israël Sachs (? – 1935) en Emma Sachs- Heine (1865- Sobibor 1943). Ook Meier kwam uit een gezin van drie kinderen, hij was de jongste. Zijn broers waren Albert (1896- Centraal Europa 1945) en Philipp (1898- na 1941 Ghetto Riga). Meier, zijn moeder Emma en zijn broer Albert waren voor de oorlog naar Nederland gevlucht, broer Philipp was in Duitsland gebleven.

Meier Sachs was van beroep kleermaker. Hij is in de leer geweest bij Karl Winter, die een oom was van zijn toekomstige vrouw Henny. In 1935 had hij met zeer goede resultaten zijn diploma aan de coupeursschool te Berlijn behaald. Eind december 1937 vluchtte hij naar Nederland, naar Zelhem in de Achterhoek. Daar woonde inmiddels ook zijn verloofde Henny Aussen met haar familie.

Meier Sachs

Op 18 januari 1938 vestigde Meier zich als kleermaker in Zelhem, hij begon zijn zaak ‘ten huize van slager Aussen’, zijn toekomstige schoonvader, aan de Smidstraat in Zelhem.

Op 31 augustus 1938 trouwden Meier Sachs en Henny Aussen in Zelhem.

Bruiloft van Henny Aussen en Meier Sachs. Links van het bruidspaar staan Henny’s ouders Lina en Mozes Aussen-Winter, rechts Meiers moeder Emma Sachs-Heine en twee onbekenden. (Foto uit collectie Bert Schieven)

Meier en Henny gingen wonen op het adres A 150, later Palmberg geheten. Ook de moeder van Meier, Emma Sachs-Heine, woonde daar in. Meiers kleermakerszaak kwam later op de bovenverdieping van hun huis.

Oktober 1938
December 1940

Op 4 oktober 1942 werd Meier Sachs opgepakt en naar kamp Westerbork gebracht. Zijn vrouw Henny was toen hoogzwanger. Zeven weken later, op 23 november 1943, beviel ze van een zoon, zijn naam werd Karl. Hij zal vernoemd zijn naar de broer van Henny, Karl Aussen, die in 1941 in Mauthausen was omgekomen.

Karl Sachs

Op 20 februari 1943 werd Meier vanuit kamp Westerbork overgebracht naar kamp Vught, hij moest daar als kleermaker in de textielindustrie aan het werk. Een paar weken later, op 9 april 1943 werden ook zijn vrouw Henny, hun baby Karl en Meiers moeder Emma geïnterneerd in kamp Vught. Het zal toen voor het eerst geweest zijn dat Meier zijn zoontje zag.
Kort daarna, op 18 april 1943 is Karl overleden, slechts vijf maanden oud. Op de documenten uit kamp Vught staat als doodsoorzaak ‘Herz- und Kreizlaufswäche bei Lungenentzündung’.

Meier en Henny Sachs-Aussen en Emma Sachs-Heine moesten op 9 mei 1943 naar kamp Westerbork, voor Meier was dat dus de tweede keer. Op 11 mei 1943 vertrok de trein met daarin Emma Sachs-Heine naar Sobibor. Ze werd op 14 mei 1943 aldaar vermoord. Emma Sachs-Heine werd 77 jaar.

Emma Sachs-Heine

Meier zal in kamp Westerbork wel als kleermaker aan het werk geweest zijn. Henny vermoedelijk ook, op de documentatie uit kamp Vught staat dat ze bontwerker was.

Op 21 september 1943 moesten ook Meier en Henny op transport naar Auschwitz. Meier werd tewerkgesteld in Monowitz. Hij kwam drie maanden later, op 21 december 1943, om het leven. Hij was 39 jaar oud.

Van dit transport werd een groep van zo’n 100 vrouwen geselecteerd als proefpersonen voor het Experimentenblock 10 van Auschwitz. Henny Sachs-Aussen hoorde hierbij. Blok 10 was de plaats waar onder andere Josef Mengele zijn gruwelijke medische experimenten uitvoerde.

Blok 10, Auschwitz

Op 18 januari 1945 zijn duizenden vrouwen, waaronder ook Henny, geëvacueerd uit Auschwitz. Ooggetuige Johanna Citroen-Kater vertelt hierover:

‘Tijdens de evacuatie moesten wij drie dagen door het gebergte loopen, door ijs en sneeuw zonder eten en drinken. Wij kregen geen eten, ofschoon bij de afmarsch voldoende voedsel in de magazijnen aanwezig was, maar de menschen vochten om levensmiddelen, en zoo kwam het, dat de meesten niets hadden en enkelen wel. Degenen, die bij de voetmarsch niet meeloopen konden werden doodgeschoten. Na drie dagen loopen werden wij in open wagons geladen en na vier of vijf dagen rijden kwamen wij in Ravensbrück aan. Onderweg kreeg ieder een half brood, maar mijn brood hadden de andere gevangenen gestolen.’

In het vrouwenkamp Ravensbrück moesten de vrouwen onder erbarmelijke omstandigheden dwangarbeid verrichten.

Dwangarbeid voor vrouwen in Ravensbrück

Bij het oprukken van de bevrijders, moesten de vrouwen die daartoe in staat waren lopen naar het sub-kamp Malchow, een afstand van zo’n 70 kilometer westwaarts. Het was een van de beruchte dodenmarsen. Henny Sachs-Aussen was daarbij. Op 2/3 mei werd ze in Malchow bevrijd, ze had al deze verschrikkingen overleefd.

Henny keerde terug naar Zelhem en emigreerde later naar Zuid-Afrika. Daar hertrouwde ze.

In Zelhem worden de omgekomen Joden uit deze plaats herdacht met een gedenkplaat.

Bladzijde van de website info-judentum.

Bronnen:  https://info-judentum.pageflow.io/poesiealben-hemmerden#281010,  http://www.oudzelhem.nl/oorlog/joodse-gemeenschap/omschrijving_historie.htm