Met de laatste trein van Westerbork naar Sobibor op 20 juli 1943 vertrokken Heiman Leefsma, zijn vrouw Johanna Leefsma-Zwarenstein en hun pasgeboren zoon Benjamin Mozes naar dit vernietigingskamp. In september 2022 is voor het huis aan de Deldenerstraat 68 in Hengelo waar zij woonden de nog ontbrekende Stolperstein geplaatst voor Benjamin. Er waren op dit adres al twee stenen ter nagedachtenis aan zijn ouders. Eddy van Essen deed onderzoek en schreef dit Westerborkportret.

Heiman, Johanna en Benjamin Leefsma

Het huis aan de Deldenerstraat was het huis waar mijn ouders na de oorlog woonden en waar mijn vader een sigarenzaak had. Naar aanleiding van de twee gedenksteentjes ben ik op zoek gegaan naar de geschiedenis van de familie Leefsma die hier heeft gewoond.

Ik kwam tot de ontdekking dat er eigenlijk drie steentjes hadden moeten liggen. De plaatsing van de derde steen voor hun zoon Benjamin Mozes was de afsluiting van mijn speurtocht.

Mijn moeder vertelde dat toen mijn ouders op 26 januari 1946 in het huis kwamen wonen op de deurkozijnen aan de rechterzijde nog mezoeza's aanwezig waren. Dit zijn tekstkokertjes die volgens traditioneel Joods gebruik op deurposten worden aangebracht. Ze bevatten teksten uit de Thora (Hebreeuwse bijbel). Deze mezoeza's waren aangebracht door de familie Leefsma die tot 31 maart 1943 in het huis heeft gewoond.

Naar aanleiding van de voor het huis geplaatste Stolpersteine ben ik op zoek gegaan naar de geschiedenis van deze Joodse familie Leefsma. Ik ontdekte bij mijn onderzoek dat er een Stolperstein ontbrak, namelijk die van Benjamin Mozes Leefsma. Hij werd geboren op 1 april 1943 en vermoord op 23 juli 1943 in Sobibor.

Deldenerstraat 68 in Hengelo tegenwoordig

Godsdienstleraar
Heiman Leefsma is geboren op 22 april 1884 in Gorredijk (gemeente Opsterland). Hij was het achtste kind uit een gezin met elf kinderen. Heiman was de vierde zoon van de zes. Hij kwam op 6 november 1908 vanuit Rijssen naar Hengelo waar hij godsdienstleraar en gazan (voorzanger Thora) werd bij de Joodse gemeente. In eerste instantie woonde hij aan de Emmaweg bij de familie Trijbits, daarna aan de Enschedesestraat 27 en vervolgens aan de Deldenerstraat 68.

Volgens een krantenbericht van 10 januari 1925 werd op dit adres door de KvK ingeschreven: "assurantiebureau H. B. Leefsma - Het bezorgen van assurantiën op elk gebied, benevens sigarenhandel."

Heiman Leefsma is op 9 mei 1910 in Amsterdam getrouwd met Sara Hillesum, geboren 16 januari 1885 in Amsterdam. Sara kwam uit een gezin met acht kinderen, zij was het tweede kind en de oudste dochter. De huwelijksinzegening vond plaats in de Nieuwe Israëlitische Synagoge. Heiman en Sara kregen vijf dochters. Op 31 maart en 1 april 1911 een tweeling Jetty en Elize, op 25 juni 1912 Cecilia, 22 juli 1916 Betty en 24 februari 1923 Hanna.

Jubileum
Op zondag 12 november 1933 werd in de Hengelose synagoge een dubbel jubileum gevierd. De (stenen) synagoge bestond 50 jaar en Heiman Leefsma was 25 jaar voorzanger.

De synagoge van Hengelo aan de Burgemeester Jansenstraat

Er werd een plechtige herdenkingsdienst gehouden geleid door de heer Leefsma waarbij een feestrede werd uitgesproken door opperrabbijn J. Hirsch. Na afloop van deze dienst werd in hotel Luijerink de jubilaris gehuldigd. Dat het werk van de heer Leefsma zeer gewaardeerd werd bleek wel uit de toespraken vol loftuitingen van meerdere hoogwaardigheidsbekleders. De dag werd besloten met een cabaretavond gevolgd door een bal. Ter gelegenheid van deze jubilea werd een gedenkboek uitgegeven met een bijdrage van onder anderen opperrabbijn J. Hirsch en burgemeester G. Jansen.

Op 18 december 1938 overleed Sara Hillesum (de vrouw van Heiman Leefsma) in Amsterdam. Ze is begraven op de Joodse begraafplaats in Hengelo. Op 11 juni 1939 werd onder grote belangstelling haar Matseiwo (grafsteen) onthuld. De dochters uit dit huwelijk waren, op Hanna na, toen al het huis uit. Jetty verhuisde op 30 oktober 1928 naar Amsterdam waar ze fröbelonderwijzeres werd. Cecilia verloofde zich en trouwde in 1935 met Heinrich Lamm, een zoon van de bekende Joodse boekhandelaar Louis Lamm. Het stel emigreerde in 1936 naar Palestina. Betty en Hanna hebben beiden de oorlog overleefd. Ze waren ondergedoken. Betty is getrouwd met Lansink en woonde na de oorlog in Amsterdam. Van haar is weinig bekend. Hanna is op 23 december 1942 met onbekende bestemming vertrokken uit Hengelo. Ze was samen met haar verloofde Gustaaf Sanders en hulp van de bekende Enschedese dominee Leendert Overduin ondergedoken. Op 16 mei 1945 zijn ze in Hengelo getrouwd en in 1951 geëmigreerd naar Australië.

Elize trouwde op 9 augustus 1935 met Leo Speier en ging op dezelfde datum vanuit Hengelo wonen aan de Gaaspstraat 54 I in Amsterdam. Zij werd verpleegster bij de Centraal Israëlitische Ziekenverpleging. Op 22 december 1935 kregen ze een zoon Isaak. Op 1 februari 1939 kwam Flora Abt, de moeder van Leo, vanuit Duitsland bij hen inwonen. Elize, Leo en hun zoon Isaak werden op 15 december 1943 geïnterneerd in doorgangskamp Westerbork. Alle drie zijn ze op 11 februari 1944 in Auschwitz vermoord. Flora, de moeder van Leo, is op 21 mei 1943 in Sobibor vermoord. Jetty ging op 4 februari 1936 inwonen bij haar tweelingzus en zwager aan de Gaaspstraat 54 I en verhuisde op 6 mei 1943 naar de President Steynstraat 9 I.

Tweede huwelijk
Op 27 november 1940 trouwde Heiman Leefsma in Rotterdam met Johanna Geertruida Zwarenstein, geboren op 25 mei 1900 in Rotterdam. De ouders van Johanna, Mozes Zwarenstein en Grietje Parfumeur, waren beiden overleden. Haar moeder overleed toen Johanna 12 jaar oud was. Het gezin had twee dochters, Betsy (Bep) de zes jaar jongere zus was getuige bij het huwelijk. Zij was in 1938 getrouwd met de bontwerker Willie Laufer. Het gezin kreeg in de oorlog 3 kinderen en na de oorlog nog eens drie. Zij overleefden de concentratiekampen en emigreerden uiteindelijk in 1978 naar Israël. Op 8 mei 1998 is Betsy in Jerusalem overleden.

De registratie van Joodse inwoners was een verordening van Rijkscommissaris Seyss-Inquart, uitgegeven op 10 januari 1941. Het verplichtte alle Joodse inwoners van Nederland om zich te laten registeren bij het Bevolkingsregister. Heiman Leefsma en zijn vrouw Johanna kregen hierbij de aantekening "gesperrt". Dit was een vrijstelling voor gedwongen deportatie van Joden naar concentratie- en vernietigingskampen. Heiman wegens 'functie' en Johanna wegens 'echtgenoot'. Heiman was lid van de Joodse Raad als vertegenwoordiger van de afdeling Bijstand aan niet-Nederlandse Joden.

Vernieling synagoge
In augustus 1941 werd de Hengelose synagoge door Duitsers en NSB-ers vernield. De inboedel was te voren in veiligheid gebracht. Op 13, 14 en 15 september vond de grote Twentse razzia plaats. Daarbij werden 105 Joodse mannen opgepakt en afgevoerd naar concentratiekamp Mauthausen waar ze zijn vermoord.

Op 21 augustus 1942 stond in het Joodsche Weekblad, een uitgave van de Joodsche Raad in Amsterdam, de mededeling van het bureau Hengelo van de Joodse Raad voor Amsterdam dat vanaf dat moment ook aan de Deldenerstraat 68 was ondergebracht de afdeling reis- en verhuisvergunningen, almede die der Commissie voor geldelijk beheer. Elke werkdag, behoudens verhindering, werd zitting gehouden van twee tot drie uur.

Op 3 februari 1943 stuurt Abraham Leefsma aan zijn oudere broer Heiman een bedankkaartje vanuit kamp Westerbork naar de Deldenerstraat 68 met de toegestane standaardtekst: "Pakje ontvangen, Hartelijk dank. Afz. Suus en Bram." Abraham en zijn vrouw Schoontje Leefsma-Krant waren op 21 november 1942 aangekomen in kamp Westerbork. Ze gaan samen 21 september 1943 op transport naar Auschwitz waar ze op 24 september 1943 worden vermoord.

De dochter van Abraham en Schoontje, Elisa Nanette is 24 jaar oud als ze op 18 mei 1943 aankomt in kamp Westerbork. Ze trouwt op 25 november 1943 in het kamp met de 30-jarige Berthold Siegfried Hefter. Berthold overleed op 28 april 1943 tijdens een transport naar concentratiekamp Dachau. Elisa moest naar Ravensbrück, een concentratiekamp voor vrouwen. Daar is ze op 25 april 1945 bevrijd en opgevangen door het Zweedse Rode Kruis.

Nederland Judenrein
Op 29 maart 1943 verschijnt een besluit van Hanns Albin Rauter, Höhere SS- und Polizeiführer en Generalkommissar für das Sicherheitswesen, in de krant. Rauter is de hoogste commandant van de Duitse SS en Duitse politie in Nederland: "Met ingang van 10 april 1943 is aan Joden het verblijf in de provincies Friesland, Drenthe, Groningen, Overijssel, Gelderland, Limburg, Noord-Brabant en Zeeland verboden. Joden die zich op het ogenblik in de genoemde provincies ophouden, moeten zich naar het kamp te Vught begeven." Nederland moet 'Judenrein' worden.

Volgens een rapport van de Hengelose politie, opgesteld door agent Johannes de Kiewit, werd door de Zentralstelle für Jüdische Auswanderung te Amsterdam aan rabbi Heiman Leefsma en familie vergunning gegeven zich met hun meubilair naar Amsterdam te begeven. Heiman Leefsma en zijn hoogzwangere vrouw Johanna vertrekken naar Amsterdam waar ze op 31 maart 1943 intrekken bij hun dochter Jetty aan de President Steynstraat. De volgende dag op 1 april 1943 wordt hun zoon Benjamin Mozes geboren. De President Steynstraat ligt in Transvaalbuurt waar veel Joden naar toe verhuisden. In 1940 was de buurt vrijwel volledig Joods.

Het huis aan de President Steynstraat tegenwoordig

Op 20 juni 1943 werd bij een grote razzia in Oost- en Zuid-Amsterdam de groep Joden opgepakt die nog in Amsterdam verbleven. Dit gebeurde drie maanden voordat Amsterdam 'Judenrein' verklaard werd. Bij de razzia in juni werden 5.542 mensen opgepakt, geregistreerd en vervolgens per trein naar Kamp Westerbork vervoerd.

Transport naar Sobibor
Ook Heiman, Johanna, Benjamin en Jetty gingen dezelfde dag nog naar kamp Westerbork waar zijn broer Abraham en schoonzus Schoontje dan al verblijven. Vandaar gingen ze op 20 juli 1943 met het negentiende en laatste transport van Westerbork naar het vernietigingskamp Sobibor in Polen waar ze op 23 juli zijn vermoord. Op de registratiekaarten van Heiman, Johanna, Benjamin en Jetty staat met rood potlood geschreven Trp 20-7-43. Dit is de datum van transport naar Sobibor. In dezelfde trein zaten ook een broer, schoonzus en neef van Heimans eerste vrouw.

Fragmenten van de transportlijst van 20 juli 1943

Tussen 2 maart en 20 juli 1943 kwamen 34.313 Joden uit Nederland naar Sobibor, verdeeld over negentien transporten vanuit Kamp Westerbork. Het merendeel van de gedeporteerden werd op de dag van aankomst in de gaskamers vermoord. Uit de transporten vanuit Kamp Westerbork naar Sobibor hebben slechts achttien mensen de oorlog overleefd. Met het negentiende transport gingen 1.988 Joodse mensen van Westerbork naar Sobibor. In Sobibor zijn meer dan 170.000 Joden uit verschillende Europese landen vermoord.

De reis duurde drie dagen en was een ware hel. Een van de overlevenden Jules Schelvis beschrijft dit in een aantal van zijn aangrijpende boeken en documentaires. Aangekomen in Sobibor wist men niet wat hen te wachten stand. Alle bagage moest worden afgeven en de mannen werden van de vrouwen gescheiden. Hun werd verteld dat ze zich moesten uitkleden om te douchen. De vrouwen werden eerst nog naar een barak geleid, waar hun haren werden afgeknipt. Nog steeds had men er geen vermoeden van wat hun te wachten stond. De naakte gevangenen gingen naar de gaskamers, tot het laatste moment denkend dat het doucheruimtes waren. De gaskamers werden gevuld met koolmonoxide.

Herdenking
Benjamin Mozes Leefsma staat (nog) niet op de Hengelose herdenkingszuil van kunstenaar Lassche. Op deze zuil in het gemeentehuis staan 167 namen en leeftijden van Joodse medeburgers die door oorlogshandelingen om het leven zijn gekomen. Ongeveer de helft van de 350 leden tellende gemeenschap kwam in de periode 1940- 1945 om het leven.

De Hengelose werkgroep van de Stichting Levend Verleden Oost-Nederland heeft inmiddels besloten voor Benjamin Mozes een Stolperstein te plaatsen bij die van zijn ouders Heiman en Johanna.

 

In Hengelo is de H. Leefsmastraat in de wijk Hengelose Es vernoemd naar Heiman Leefsma, die gedurende 35 jaar van zeer grote betekenis is geweest voor de Joodse gemeenschap in Hengelo.