Van de 104 leerlingen van het Joodsch Lyceum in Den Bosch, werden 45 vermoord in de kampen, en van de 31 kinderen van de Joodse Lagere School in Den Bosch overleefden slechts 10.

Foto links: Emanuel van der Sluis (ca 1942) bron: https://www.joodsmonument.nl/nl/page/560747/img-0020-emanuel-mennie-van-der-sluis-1928-foto-1942-a-800-pix-jpg

Emanuel van der Sluis

Emanuel van der Sluis was genoemd naar zijn beide grootvaders, Emanuel van der Sluis en Emanuel Boers. Hij werd Mennie genoemd. Hij werd geboren in Den Bosch op 17 maart 1928 als oudste kind van Leo van der Sluis (Vlijmen, 3 december 1896) en Bertha Boers (Den Bosch, 9 maart 1901). Hij had één zusje, Wilhelmina, die werd geboren in Den Bosch op 24 juli 1931.

Het gezin woonde aan de Van Diepenbeeckstraat 7 in Den Bosch tot mei 1942, toen ze verhuisden naar de Van der Does de Willeboissingel 46.

Leo van der Sluis was de derde zoon van Emanuel van der Sluis (Vlijmen, 1850 - Den Bosch, 1913), een handelsreiziger, en Elisabeth de Winter (Dinther, 1865 - 1922). Er waren zeven kinderen in dit gezin, van wie slechts één de oorlog zou overleven (*1 voor broers en zusters van Leo van der Sluis). Leo was handelsreiziger in textiel en later bedrijfsleider in een fabriek van werkmans confectie, zo staat te lezen op zijn Joodse Raadkaart. Hij had een handelscursus gevolgd in 1915.

De oudere broer van Leo’s vader, Elias van der Sluis (Vlijmen, 1848 - Den Bosch, 1925), dus de oom van Leo, had een bekende koosjere slagerij in Den Bosch, waarover Max Cahen in zijn boek In Vrede en Vriendschap schreef: …. in de Kruisstraat was de slagerij van de oude Elias van der Sluis, die het opschrift Runds-Kalfs- en Lamslagerij droeg. Dat laatste was wel van toepassing en ook waarschijnlijk noodzakelijk om de wind te houden onder het grote gezin met veel jongens.

Er waren negen kinderen, van wie slechts één nog in leven was na de oorlog: Louis, die de slagerij van zijn vader had overgenomen.

De slagerij behoorde onder Louis tot de beste van de stad, zoals het een koosjere slagerij in die tijd betaamde. Toen hij in de zestiger jaren de slagerij aan een niet-Jood overdeed, verdween daarmee de laatste van de koosjere slagers in Den Bosch, een einde makend aan een keten uit het einde van de achttiende eeuw!

Louis van der Sluis in zijn slagerij rond 1930 (foto collectie Joods Historisch Museum: https://prod.jck.hubs.delving.org/page/aggregation/jhm-foto/F900166

Leo was actief binnen de Joodse Gemeenschap in Den Bosch; hij maakte bijvoorbeeld deel uit van het bestuur van de Joodse vereniging Sjoloum weReingous (Vrede en Vriendschap), als secretaris.

Leo van der Sluis, achterste rij vierde van links. Bestuursleden van de vereniging Sjoloum Wereingous bij het 15-jarig bestaan, Den Bosch circa 1920 (collectie Joods Historisch Museum:https://prod.jck.hubs.delving.org/page/aggregation/jhm-foto/F009410 )

Feestelijke bijeenkomst der Vereen. Bigdij Koudesj. "Nieuw Israelietisch weekblad". Amsterdam, 30-08-1929, p. 3. Geraadpleegd op Delpher op 30-04-2025, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010874379:mpeg21:p003

EEN JUBILEUM.. "Nieuw Israelietisch weekblad". Amsterdam, 20-03-1931, p. 14. Geraadpleegd op Delpher op 30-04-2025, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010858661:mpeg21:p014

De moeder van Mennie, Bertha Boers, was geboren in Den Bosch op 9 maart 1901 in het gezin van Emanuel Boers (Lith, 9 april 1877) en Wilhelmina Gans (Zevenaar, 31 december 1875). Bertha had twee jongere zussen, Kaatje en Veronica (*2 voor de zussen van Bertha).

Over Emanuel Boers schrijft Max Cahen: Op de hoek van de Kruisstraat en de Korenbrugstraat, woonde Emanuel Boers met vrouw Wilhelmina, dochters en een tante van zijn vrouw, Bet Koppens. Zij regeerde het gezin en drukte daarmee een stempel op het optreden naar buiten van Emanuel. Als vertegenwoordiger bij De Winter’s groothandel in manufacturen en ondergoed, en lid van de begrafenischewre (vereniging van vrijwilligers waarvan de leden het lichaam van de overledene gereed maakten voor de begrafenis), kwam hij behoorlijk autoritair over. Voor de oorlog was hij antizionist. Uit de notulen van genoemde chewre blijkt dat hij de rabbijn, met hulp van de andere leden, wist te trotseren wanneer die het te bont maakte………….. Ik hoor nog het “heel ááárdig” van Wilhelmina Boers, na een of andere voordracht op een Joodse bijeenkomst (mits het geen zionistische was).

Bertha was in 1921 geslaagd voor haar examens Engelse handelscorrespondentie en Duitse correspondentie. In 1922 werd ze benoemd tot secretaresse van de Joodse Jeugdvereniging Tseire Tsion in Den Bosch. Zij had voor deze vereniging een lied geschreven dat op muziek was gezet door Simon Spiero (1884 - 1961), een markante man in Den Bosch. Hij had daar een muziekwinkel, een strijkorkestje, waarin ook twee van zijn zoons speelden, hij was kapelmeester van enkele dorpsharmonieën in de buurt van Den Bosch en hij werd als gangmaker gevierd tijdens het Oeteldonkse carnaval. Hij was geboren in Den Haag, waar hij aan het conservatorium muziek had gestudeerd, trombone en slagwerk. Max Cahen kreeg vioolles van hem: Van meneer Spiero kreeg ik vioolles. Hij kwam aan huis en begon met een ‘groot’ glas water te vragen. Tijdens de les trapte en riep hij de maat. Zo van één, twee, drie, vier. Hij had een stem als een bazuin die hij zelf ook meesterlijk blies. Meneer Spiero had een prachtige zwarte snor.

 Groepsportret t.g.v. het afscheid van Is. Simons als voorzitter van de joodse gemeente in 's-Hertogenbosch, 1929. De man met brilletje en grote snor is Simon Spiero. Helemaal rechts staat Emanuel Boers, de vader van Bertha. (collectie Joods Historisch Museum: https://prod.jck.hubs.delving.org/page/aggregation/jhm-foto/F001163

Bertha kreeg ook vioolles van hem, zo blijkt uit onderstaand artikeltje in het NIW van 1914.

"Nieuw Israelietisch weekblad". Amsterdam, 27-02-1914, p. 6. Geraadpleegd op Delpher op 30-04-2025, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010860299:mpeg21:p010

Leo en Bertha verloofden zich in 1923, en trouwden in Den Bosch op 8 februari 1926. De getuigen bij het huwelijk waren Elkan de Winter, een textielhandelaar, 65 jaar, een neef van Leo’s moeder, en Simon Topel, handelsreiziger, 29 jaar, de man van Bertha’s zuster Kaatje. Leo’s vader was al in 1913 overleden en zijn moeder in 1922. De ouders van Bertha waren aanwezig bij het huwelijk.

Familiebericht. "Nieuw Israelietisch weekblad". Amsterdam, 15-08-1913, p. 7. Geraadpleegd op Delpher op 30-04-2025, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010860271:mpeg21:p007

Familiebericht. "Nieuw Israelietisch weekblad". Amsterdam, 09-03-1923, p. 6. Geraadpleegd op Delpher op 30-04-2025, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010874094:mpeg21:p006

Familiebericht. "Nieuw Israelietisch weekblad". Amsterdam, 29-
01-1926, p. 6. Geraadpleegd op Delpher op 30-04-2025, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010871903:mpeg21:p006

Getuigen bij het huwelijk van Leo van der Sluis en Bertha Boers. Den Bosch, 8 februari 1926. (Gemeentearchief Den Bosch)

Familiebericht. "Nieuw Israelietisch weekblad". Amsterdam, 12-02-1926, p. 6. Geraadpleegd op Delpher op 30-04-2025, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010871899:mpeg21:p008

Op 17 maart 1928 werd Mennie geboren, en Wilhelmina volgde op 24 juli 1931.

Familiebericht. "Provinciale Noordbrabantsche en 's Hertogenbossche courant". 's Hertogenbosch, 20-03-1928. Geraadpleegd op Delpher op 30-04-2025, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMSADB01:000013802:mpeg21:p008

Familiebericht. "Provinciale Noordbrabantsche en 's Hertogenbossche courant". 's Hertogenbosch, 28-07-1931. Geraadpleegd op Delpher op 30-04-2025, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMSADB01:000014964:mpeg21:p010

Mennie bezocht de L.W. Beekmanschool in het centrum van Den Bosch. De huidige scholieren van deze school adopteerden zijn naam voor Namen en Nummers en schilderden een plankje voor hem, waarmee hij wordt herdacht.

Naar alle waarschijnlijkheid speelde Mennie net als zijn moeder viool. In 2024 kwamen er enkele documenten, wat foto’s en een muziekstandaard waar Mennies naam op stond boven water. De familie van de mensen die in de oorlog buren waren van de familie van der Sluis hadden deze spullen in hun bezit. Zou Mennie ook les hebben gehad van Simon Spiero?

Mennie had Joodse les en bezocht de jeugdsjoel, waar hij in oktober 1938 ter gelegenheid van Simchat Thora (vreugde der wet) fungeerde als bruidegom der wet. (Op de eerste sabbat na het Loofhuttenfeest, als na een jaar de Tora helemaal is gelezen, zijn er twee lezingen: uit Deuteronomium 34 en uit Genesis 1. De lezer van Deut. heet chatan Tora, bruidegom van de wet; die van Gen. 1 heet chatan beresjiet, bruidegom van in den beginne. Beiden worden met vreugde de synagoge binnengehaald. De daarbij aanwezige kinderen, jonger dan 13 jaar, worden gezegend).

CHASSANIEMS 699. "Nieuw Israelietisch weekblad". Amsterdam, 14-10-1938, p. 5. Geraadpleegd op Delpher op 30-04-2025, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010874645:mpeg21:p005

Na de lagere school ging Mennie naar de Rijks HBS in Den Bosch.

 RIJKS HOOGERE BURGERSCHOOL. Toelatingsexamen in 1940.. "Provinciale Noordbrabantsche en 's Hertogenbossche courant". 's Hertogenbosch, 28-06-1940. Geraadpleegd op Delpher op 30-04-2025, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMSADB01:000017820:mpeg21:p003

In de zomer van 1941 ging hij over naar de tweede klas:

OVERGANGSEXAMENS RIJKS H. B. S.. "Provinciale Noordbrabantsche en 's Hertogenbossche courant". 's Hertogenbosch, 18-07-1941. Geraadpleegd op Delpher op 30-04-2025, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMSADB01:000018230:mpeg21:p008

Vanaf september 1941 was het echter Joodse kinderen verboden het reguliere onderwijs te volgen. Scholen werd verzocht de namen van hun Joodse leerlingen aan de gemeente door te geven. De Rijks HBS in Den Bosch deed dat vrijwel meteen en stuurde een lijst met 20 namen van Joodse leerlingen, waaronder de naam van Emanuel van der Sluis.

Er werd besloten een Joods Lyceum op te richten. Benjamin Gokkes werd benoemd tot rector, leraren werden aangesteld en er werd een gebouw gevonden. Door een kolenschaarste werd in de winter van 1942 geen les gegeven, en startte de school pas in april 1942.

Vanaf de zomer van 1942 verdwenen er steeds meer leraren en leerlingen door deportatie of onderduik. In april 1943 werd de school gesloten, want op 10 april 1943 moesten de zich nog in Brabant bevindende Joden zich melden in kamp Vught.

Joods scholierenmonument Den Bosch. Van de 104 leerlingen die het Joodsch Lyceum bezochten, werden 45 vermoord in de kampen, en van de 31 kinderen van de Joodse Lagere School in Den Bosch overleefden slechts 10.(foto B. van Bohemen NIOD, 4en5mei.nl)

Mennie kwam met zijn ouders en zusje aan in het kamp op 9 april 1943. Kamp Vught, dat toen nog maar net in gebruik was genomen als gevangenkamp, raakte in het voorjaar van 1943 overvol. Daardoor, en door de verschrikkelijke omstandigheden waarin de gevangenen moesten leven, braken er ziektes uit en stierven er veel kinderen. Als zogenaamde oplossing kwam er een verzoek van de Duitse autoriteiten om 15.000 Joden naar Duitsland te sturen. Op 6 en 7 juni 1943 vonden naar aanleiding van dit verzoek de zogenaamde kindertransporten plaats. Alle kinderen tot 16 jaar zouden naar een speciaal kinderkamp gaan, hun ouders mochten mee. Van de Joodse school in Den Bosch gingen van de lagere school vijf kinderen mee, onder wie Wilhelmina van de Sluis en van het Joods Lyceum vier kinderen, onder wie Mennie.

Met hun moeder gingen ze op 7 juni 1943 met het tweede kindertransport van Vught naar Westerbork. De volgende dag, op 8 juni 1943 werden ze naar Sobibor gedeporteerd, in plaats van naar een speciaal kinderkamp, waar ze bij aankomst op 11 juni 1943 meteen werden vergast. Emanuel van der Sluis werd 15 jaar, Wilhelmina van der Sluis werd 12 jaar, en Bertha van der Sluis - Boers werd 42 jaar.

Stolperstein onthuld 16 augustus 2022 (bron Wikipedia)
https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Bestand:Stolperstein_f%C3%BCr_Emanuel_van_der_Sluis_(%27s-Hertogenbosch).jpg

Philip Mechanicus schreef in zijn dagboek over de 8ste juni: In Vught was het toezicht in handen van SS-mannen gelegd, die in de Duitse school hun opleiding hadden genoten. Toen de mannen en vrouwen eindelijk tezamen gingen en zich bij hen de overtuiging had gevestigd dat zij niet op transport naar Polen zouden gaan, jubelden zij en huilden zij als gelukkige kinderen. Zij waren dronken van vreugde. Men kent het slot van de historie. De mannen werden aan de Moerdijk aan het graven van tankvallen en het bouwen van bunkers gezet en de vrouwen werden, beroofd van hun kleding, met zieke kinderen, naar Westerbork gezonden. Dat was een grenzeloze gemeenheid. Een even grote gemeenheid was dat de Duitse autoriteiten de mannen hadden voorgelogen, dat de vrouwen de kinderen naar een kinderhuis gingen brengen en daarna naar Vught zouden terugkeren. Toen de vrouwen in Westerbork aankwamen schreiden zij, om de scheiding van hun mannen, om het lot harer kinderen. Het wantrouwen was toch gerechtvaardigd gebleken……..Midden in de nacht is het tweede transport uit Vught gekomen, om-en-de-bij dertienhonderd mensen, mannen, vrouwen en kinderen. Zij zijn, moe en uitgeput, ziek en vervuild, voor een deel uit de vuile vee-en goederenwagens waarmee zij gekomen zijn, eenvoudig met gesnauw, gedonder en slagen en stompen overgeheveld in de vuile vee-en goederenwagens, die hen naar het Oosten overbrengen. Het getal moest vol. Men kan hier geen trein meer zien, de een zonder te vloeken, de ander zonder te walgen, een derde zonder te snikken.

Leo van der Sluis, die met zijn vrouw en kinderen op 9 april 1943 was aangekomen in kamp Vught, had als medewerker van de Centrale Werkplaats van de Joodse Raad in Den Bosch aanvankelijk een sperre gehad, maar kennelijk werd die in april 1943 ingetrokken. Het is niet duidelijk of Leo hoorde bij de groep van 500 Joodse mannen uit kamp Vught die tewerkgesteld werden bij Moerdijk, om daar tankvallen te graven en bunkers te bouwen. Omdat hij niet samen met zijn vrouw en kinderen naar Westerbork ging, is het mogelijk dat hij niet in kamp Vught was in juni 1943 en wel in Moerdijk.

Op 21 september 1943 kwam hij wel aan in Westerbork. Hij bleef daar tot hij met het transport van 16 november 1943 naar Auschwitz werd gedeporteerd. Leo van der Sluis bleef in leven tot uiterlijk 31 maart 1944, toen hij ergens in Midden-Europa bezweek, of werd vermoord. Hij werd 47 jaar.

De moeder van Bertha, Wilhelmina Boers - Gans, was op 16 augustus 1940 in Den Bosch overleden. Haar vader, Emanuel Boers, woonde bij zijn dochter en schoonzoon aan de Van der Does de Willeboissingel 46 in Den Bosch. Waarschijnlijk kwam hij net als Leo aan in Westerbork op 21 september 1943, maar op zijn Joodse Raadkaart staat niet dat hij in Vught was, hoewel dat aannemelijk is, gezien het feit dat hij op hetzelfde adres woonde als de familie van der Sluis. In Westerbork heeft hij nog geprobeerd zich te registeren om naar Palestina te gaan als uitwisseling voor de Duitsers die daar zaten, zo blijkt uit aantekeningen op zijn Joodse Raadkaart, maar dat is niet gelukt. Evenals Leo werd Emanuel Boers met het transport van 16 november 1943 gedeporteerd naar Auschwitz, waar hij bij aankomst op 19 november 1943 werd vermoord. Hij werd 66 jaar.

Emanuel Boers, vader van Bertha (foto Collectie Joods Historisch Museum)

Stolpersteine voor de familie Van der Sluis en Emanuel Boers. Van der Does de Willeboissingel 46 Den Bosch, onthuld op 16 augustus 2022 (foto: tracesofwar.nl:
 https://www.tracesofwar.nl/sights/137124/Stolpersteine-Van-der-Does-de-Willeboissingel-46.htm)

*1: broers en zussen van Leo van der Sluis:

● Aaron van der Sluis (Vlijmen 14/12/1893 - Sakrau 20/11/1942) X Belia de Lange (Oss 28/4/1901 - Auschwitz 26/10/1942)
➢ Elisabeth Henriëtte van der Sluis (Veghel 21/1/1926 - Auschwitz 26/10/1942)
➢ Henriёtte Emmie van der Sluis (Veghel 29/12/1927 - Auschwitz 26/10/1942 )
➢ Emma van der Sluis (Veghel 30/5/1939 - Auschwitz 26/10/1942)

De drie meisjes van der Sluis (Joodsmonument.nl: https://www.joodsmonument.nl/nl/page/121119/emma-left-elisabeth-henriette-middle-and-henriette-emmie-van-der-sluis)

● Jacob van der Sluis (Vlijmen 15/12/1894 - Amsterdam 12/7/1979) X Betsie de Lange (Oss 21/6/1902 - 15/6/1989) Zij was een zuster van Belia de Lange
➢ Willem Emanuel van der Sluis (Oss 13/8/1931 - Amstelveen 23/7/2012)
➢ Elisabeth Rose (Elly) van der Sluis (Oss 13/8/1931 - 22/1/2010)
● Helena van der Sluis (Vlijmen 30/4/1899 - Auschwitz 5/2/1943) X Hartog den Hartog (Sliedrecht 12/5/1896 - Auschwitz 5/2/1943)
➢ Simon den Hartog (Sliedrecht 23/12/1927 - Auschwitz 5/2/1943)
➢ Emanuel den Hartog (Sliedrecht 9/2/1931 - Auschwitz 5/2/1943)
● Johanna van der Sluis (Den Bosch 9/8/1901 - Auschwitz 27/11/1942) X Nathan Frank (Echteld 28/8/1897 - Auschwitz 27/11/1942)
➢ David Emanuel Frank (Nijmegen 17/3/1928 - Auschwitz 27/11/1942)
➢ Emile Simon Frank (Nijmegen 10/6/1931 - Auschwitz 27/11/1942)
➢ Donald Louis Frank (Nijmegen 28/3/1936 - Auschwitz 27/11/1942)
● Simon van der Sluis (Den Bosch 5/2/1904 - Auschwitz 1/8/1943) X Diena Rosa Hartogs (Esbjerg Denemarken 2/12/1910 - Auschwitz 26/2/1943)
➢ Emanuel Leo van der Sluis (Oss 25/10/1930 - Auschwitz 17/2/1943)
➢ Hans van der Sluis (Beek 27/6/1933 - 30/6/1933)
➢ Hedwig van der Sluis (Oss 24/9/1934 - Auschwitz 27/2/1943)
➢ Mozes van der Sluis (?)
➢ Abraham van der Sluis (?)
➢ Salomon van der Sluis (?)
➢ Frans van der Sluis (?)
● Isidoor van der Sluis (Den Bosch 11/7/1907 - Sobibor 11/6/1943) X Judik Bouman (Utrecht 7/10/1912 - Sobibor 11/6/1943)

*2: zussen van Bertha Boers:

● Kaatje Boers (Den Bosch 19/12/1902 - Vught 18/9/1959) X Simon Izaja Topel (Krakau, Polen 27/11/1896 - Den Bosch 30/12/1975)
Dit echtpaar ging net als de familie Van der Sluis op 9 april 1943 naar kamp Vught. Zij werkten beiden voor Philips in het kamp en werden toegevoegd aan het Philips kommando dat in verschillende kampen in Duitsland en Polen in verband met het werk dat werd gedaan iets beter werd behandeld dan andere gevangenen. Kaatje en Simon overleefden daardoor de oorlog.

zie`: Philips-kommando op wikipedia.org

● Veronica Gretha Sebilla Boers (Den Bosch 7/3/1908 - Bergen Belsen 7/3/1945) X Alfred de Haas ( Amsterdam 2/11/1907 - Bergen Belsen 7/3/1945)
➢ Jacob (Jacques) de Haas (Purmerend 7/3/1934 - Riesa 31/5/1945)
➢ Margaretha Celina (Greetje) de Haas (Purmerend 21/1/1935 - Los Angeles 8/1/1971)

Lees https://www.tresoar.nl/vertellen/verhalen/65f3146c2bc25548eb7f064d over hoe Greetje de Haas de oorlog overleefde.