Laatste post uit Westerbork

De Joodse Hanna ‘Annie’ Cohen-Fresco (36) uit Den Haag stuurt op maandag 12 oktober 1942 vanuit barak 35 in Westerbork via de aldaar aanwezige vertegenwoordigers van de Joodse Raad een briefkaart en een telegram naar vrienden, de familie R. de Bruin in de Crocusstraat 55 in Wassenaar. Op haar briefkaart schrijft zij ‘dat het er dus toch van is gekomen dat we weg moesten’ maar het is nog onduidelijk wanneer precies: ‘Op het ogenblik zijn wij nog in W en weten niet wanneer wij doorgaan’. ‘In ieder geval gaat er eerst vrijdag weer een transport weg’ [naar Auschwitz].

Annie Cohen-Fresco

Annie heeft maar een paar woorden nodig om heel scherp te beschrijven hoe schrijnend de omstandigheden in Westerbork op dat moment zijn: ‘Het is hier erg vol. Ongeveer 16000 mensen terwijl het kamp op 4000 berekend is. Dus je begrijpt de rest. Ook het voedselvraagstuk is erg dringend vandaar het telegram. Daar mocht verder niets in staan. Dus kon ik niet nader telegraferen. Beste mensen, mijn hartelijke dank voor alles, met vele groeten van ons viertjes, Annie Ies Greet Jaap.’

In haar telegram vraagt Annie om twee voedselpakketten op te sturen aan de hand van twee handgeschreven boodschappenlijstjes.

Annie verblijft sinds een dag of tien met haar twee kinderen Gretha ‘Greetje’ (11) en Jacob ‘Jaap’ (7) in barak 35 in Westerbork nadat zij in de nacht van vrijdag 2 op zaterdag 3 oktober 1942 door de politie in hun woning in de Haagse Berberisstraat 20 zijn opgepakt en op station Holland Spoor op de trein gezet naar Westerbork. De treinkaartjes moeten zij wel gewoon zelf betalen. Annie is boekhoudster van beroep maar in Westerbork gaat zij aan de slag als vrijwillige kinderverzorgster in barak 35, de barak voor weeskinderen en -baby’s, en ook zieke kinderen, vlak bij de ingang van het kamp en vlak bij het grote houten huis van kampcommandant Albert Konrad Gemmeker.

Barak 35

Hierdoor mag Annie waarschijnlijk bij wijze van uitzondering ook haar eigen kinderen in barak 35 onderbrengen. Zo kan zij haar kinderen er in ieder geval ook beter verzorgen. Sommige van de gevraagde boodschappen zoals bijvoorbeeld Liga en Victoriakoeken zijn ook duidelijk bedoeld voor de kinderen.

Annie’s man Isaäc ‘Ies’ Mozes Cohen (39) zit niet ook in barak 35 maar ergens anders in Westerbork gevangen. Hij is kleermaker van beroep met een kleermakersatelier aan huis in de Berberisstraat 20. Hij is al vanaf 1 juni 1942 gescheiden van zijn gezin. Net als veel Haagse Joodse mannen is hij met medewerking van de Nederlandse autoriteiten en de speciaal opgerichte Joodse Raad Den Haag naar een van de vele werkkampen voor Joodse mannen gestuurd in Friesland, Overijssel of Drenthe, in ’t bijzonder werkkamp Ybenheer in Fochteloo. Die werkkampen waren al in de crisisjaren dertig van de vorige eeuw oorspronkelijk gesticht door de Nederlandse overheid als verplichte werkkampen voor werklozen, maar in 1942 maken de Duitse bezetters er in één klap werkkampen van voor Joodse mannen. Eind september 1942 besluiten de Duitse bezetters echter de werkkampen weer te ontruimen, en op vrijdag 2 oktober worden alle Joodse mannen uit de werkkampen in één klap gedeporteerd naar kamp Westerbork. Tegelijkertijd worden alle vrouwen van die Joodse mannen opgeroepen zich in Westerbork bij hun mannen en vaders te voegen, onder het mom van ‘gezinshereniging’. Vrouwen en kinderen die zich niet zèlf melden worden met medewerking van de Nederlandse politie opgepakt en naar Westerbork gedeporteerd. Zo worden in de bewuste nacht van vrijdag 2 op zaterdag 3 oktober 1942, dus uitgerekend tijdens de wekelijkse Joodse rustdag van vrijdag- tot zaterdagavond, alleen al in Den Haag maar liefst 1042 Joodse vrouwen en kinderen tijdens razzia’s ’s nachts en ’s ochtends vroeg uit hun huizen gehaald en op station Holland Spoor op de trein gezet naar Westerbork, waaronder dus ook Annie en haar kinderen Greetje en Jaap.

Deze briefkaart en dit telegram van Annie zijn voor zover we nu weten de allerlaatste berichten van het hele gezin Cohen-Fresco. Hun laatste tastbare tekens van leven aan de buitenwereld. De in het telegram bestelde boodschappen ontvangen zij nooit want vier dagen ná het versturen van het telegram, op vrijdag 16 oktober 1942, wordt het hele gezin Cohen-Fresco met meer dan 1700 andere Joodse mensen in propvolle treinwagons op transport gezet naar Auschwitz (zo blijkt uit de administratiekaarten van de Joodse Raad van Annie, Ies, Gretha en Jacob. Allemaal keurig netjes getypt met uitzondering van de grote wilde letters en cijfers die met rood potlood de datum van transport naar Auschwitz aangeven: TR 16/10/42.)

De treinreis van Westerbork naar Auschwitz

Op de officiële, definitieve transportlijsten van de trein naar Auschwitz van 16 oktober 1942 staat het gezin Cohen-Fresco geregistreerd onder de volgende opeenvolgende nummers: Isaäc: nummer 1025, Jacob: nummer 1026, Hanna: nummer 1027, en Gretha: nummer 1028. Na een treinreis van twee dagen en twee nachten worden Annie en haar kinderen Greetje en Jaap bij aankomst in Auschwitz op maandag 19 oktober meteen vergast.

Ies maakt niet de hele reis met zijn gezin mee maar wordt, samen met honderden andere Joodse mannen in de leeftijd van vijftien tot vijftig jaar, op duizend kilometer van Westerbork uit de trein gehaald op het goederenstation van Cosel (in het Pools: Kozle) in Polen, een stadje aan de spoorlijn ongeveer tachtig kilometer ten zuiden van Auschwitz. De Duitsers kunnen hem nog goed gebruiken als dwangarbeider en kleermaker in één van hun concentratiekampen, en dus gaat Ies op een vrachtwagen van Cosel naar kamp Bobrek, een sub- of buitenkamp van Auschwitz-Monowitz. Daar staat een fabriek van Siemens voor elektronische apparaten voor vliegtuigen en onderzeeboten. Twee onafhankelijke verklaringen van getuigen bevestigen zijn aanwezigheid in Bobrek tussen november 1942 en 22 maart 1944. In januari 1945 ontruimen de Duitsers Bobrek om te vluchten voor het snel oprukkende Sovjetleger en Ies wordt gedeporteerd naar kamp Blechhammer (in het Pools: Blachownia), een ander subkamp van Auschwitz, wat ook weer wordt bevestigd door twee verschillende getuigenverklaringen. In kamp Blechhammer staat een fabriek om van steenkool benzine te maken. Van Blechhammer tenslotte volgt de laatste tocht van Ies op de vlucht van de Duitsers voor het Russische leger, van Polen terug naar Duitsland. Lopend van Blechhammer naar kamp Buchenwald en tenslotte kamp Gross Rosen in wat de ‘dodenmarsen’ worden genoemd, komt Ies Cohen ergens tussen 21 januari en 7 februari om bij Gross Rosen (in het Pools: Rogoznica). Door ziekte, uitputting, of door executie door een nekschot, dat weten we niet.

Verloving, ondertrouw en huwelijksinzegening Annie en Ies.

Annie en Ies zijn op 27 april 1924 verloofd, zes jaar later op 5 augustus 1930 in ondertrouw gegaan, en tenslotte op 20 augustus 1930 getrouwd (advertenties: NIW). Annie en Ies wonen als echtpaar vanaf 20 augustus 1930 eerst in de Irisstraat 179 in de Haagse Bloemenbuurt. Hun kinderen Greetje (in 1931) en Jaap (in 1935) worden er geboren, en de moeder van Ies, Grietje Cohen-Cosman, zij is sinds 24 februari 1926 weduwe van Mozes Nathan Cohen, en Eva Cohen, een van zijn zussen, wonen vanaf 26 januari 1933 tijdelijk bij hen in. De moeder van Ies overlijdt amper twee maanden later.

Op 1 april 1938 verhuizen Annie, Ies, Greetje en Jaap naar een iets verderop in de wijk gelegen grote bovenwoning in de Berberisstraat 20. Daar hebben Annie en Ies nog een kamer over voor een huurder, zo blijkt uit een advertentie in de Haagsche Courant van 26 januari 1940.

Herdenkingsbord voor Greetje en Jaap in de Hyacinttuin in Den Haag

In de Hyacinttuin in de Anemoonstraat in Den Haag staat sinds 17 september 2022 een speciaal herdenkingsbord voor Greetje en Jaap Cohen, precies op de plek waar zij voor de oorlog op de kleuterschool hebben gezeten. Greetje is het meisje met het donkere haar en de witte haarband centraal vóóraan op de foto (uit het privé fotoalbum van Martha Bakkum-Drubbel). Haar vier jaar jongere broertje Jaap is het zittende jongetje met het kortgeschoren blonde haar en het halflange jasje en zandschep in zijn rechterhand, tweede van rechts op de foto. De foto is genomen bij twee grote zandbakken die op het schoolplein stonden vóór het kleine gebouwtje links aan de zijkant van de tuin. Dat gebouwtje staat er na al die jaren nog exact hetzelfde bij als toen.

Het herdenkingsbord is ook opgedragen aan de bijna veertig vermoorde Joodse kinderen uit de Haagse Bomen- en Bloemenbuurt. De Haagse burgemeester Jan van Zanen heeft het herdenkingsbord toen onthuld samen met de tweelingzusjes Barbara en Martha Drubbel (92). Zij zijn de twee meisjes met de witte jurkjes en witte strikken in hun haar, zittend in de zandbak achter hun toenmalige vriendinnetje Greetje. Barbara en Martha zitten in dezelfde kleuterklas als Greetje en spelen als vriendinnetjes vaak met elkaar. Maar als Greetje op een dag opeens met een gele ster op haar kleren voor de deur staat kunnen de drie vriendinnetjes niet meer buiten in het bos en op andere plekken spelen omdat dat vanaf dat moment verboden is voor Joden.

Barbara en Marth en Greetje zitten in de oorlog ook niet op dezelfde lagere school, en pas na de oorlog horen Barbara en Marth tot hun grote schrik wat er met Greetje en Jaap is gebeurd. Maar nog steeds kunnen Barbara en Marth zich Greetje en Jaap heel goed herinneren. ‘Jaap was een stuk jonger, maar met Greetje speelden we vaak, en af en toe kwam ze ook bij ons thuis spelen,’ weet Marth nog. ‘En buiten school hadden we ook contact met de familie van Greetje omdat onze vader zijn nette pakken op maat liet maken door de vader van Greetje, die was kleermaker,’ vertelt Barbara.

Op de foto van de onthulling van het herdenkingsbord in de Hyacinttuin staan van links naar rechts Barbara Verdonck-Drubbel, Martha Bakkum-Drubbel en de Haagse burgemeester Jan van Zanen.

Vier Stolpersteine voor het gezin Cohen-Fresco.

Vóór het portiek van hun vroegere woning in de Berberisstraat 20 zijn in 2023 vier Stolpersteine gelegd voor Annie, Ies, Greetje en Jaap Cohen.

Meisje met de witte haarband.

Tot slot: er is een speciaal liedje met video gemaakt over Greetje Cohen dat is te zien op YouTube: Meisje met de Witte Haarband.

Dit portret is geschreven door Arthur Gelink en Miranda Vermeulen.

Gebruikte bronnen:

Joods Monument.nl
Joods Historisch Museum 
Arolsen Archives.org 
Archief Nederlandse Rode Kruis 
Archief Westerbork
Nationaal Archief, Den Haag
Gemeente Den Haag
Nieuw Israëlietisch Weekblad NIW
Haagse Gemeentearchief
Martha Bakkum-Drubbel en Barbara Verdonck-Drubbel