Sabina Achterbergh schreef een bijzonder portret over haar eigen familie. ‘Westerbork, Oldenzaal, Zigeunerrazzia, transport, Auschwitz..... woorden die  een rode draad vormen in mijn leven. Beter gezegd een zwarte draad. Het is verbonden aan mijn Sinti-familieleden die vermoord werden door de nazi’s in de Tweede Wereldoorlog. Mijn grootmoeder en oudtante vertelden over hen sinds ik klein was.’

De familie Weiss

Onze familie bestond uit handelaren, vioolbouwers en vooral muzikanten. Ze hadden gezamenlijk een Koninklijk Orkest en hebben zelfs gespeeld voor Keizer Wilhelm en Koningin Victoria. Onze voorouders reisden eeuwenlang door vele landen met hun woonwagens.

Tot op een dag in 1943 het reisverbod voor woonwagens werd ingevoerd door nazi-Duitsland. De wielen van woonwagens moesten eraf of werden in beslag genomen, net als de paarden die van de Sinti waren. 

Zij konden toen een leegstaand huis huren in Oldenzaal. Hier hebben ze een paar maanden gewoond... totdat in de nacht van 15 op 16 mei 1944 in heel Nederland de "Zigeunerrazzia" plaatsvond, uitgevoerd door NSB’ers, marechaussees en politie. Zij moesten naar kamp Westerbork en werden op 19 mei op transport gesteld naar Auschwitz. Van deze trein werden (later beroemde) filmbeelden gemaakt. Van Settela, het Sinti-meisje dat uit de wagondeuren naar buiten kijkt. Met haar hoofddoek op.

Alle uit Oldenzaal weggevoerde familieleden overleefden de oorlog niet. Ze stierven in Auschwitz, in andere concentratiekampen of tijdens de dodenmarsen.

Mijn oudtante Zanna, nu 88, toen 13 jaar, was door de intuïtie van haar ouders een maand voordat de Razzia plaatsvond vertrokken uit het huis in Oldenzaal. Met hulp van verzetshelden en door onder te duiken, waarbij ze een jaar géén daglicht zag, overleefden ze de Tweede Wereldoorlog. Ze mist haar familieleden die het niet overleefd hebben nog steeds.

Totstandkoming Sinti Monument Oldenzaal

Het beeld is totstandgekomen door een reeks van toevalligheden met als startpunt een bezoek aan kamp Westerbork in 2013. De Oldenzaalse journalist Felix Nijland zag in een van de vitrines in het Herinneringscentrum een koperen plaatje liggen over de Sinti-vervolging in Oldenzaal. Nijland was geïntrigeerd: over vervolging van Sinti in zijn woonplaats had hij nog nooit iets gehoord. Hij besloot op onderzoek uit te gaan en na wat speurwerk vond hij meer over deze “zwarte bladzijde”. Hij schreef er twee pagina's over in de regionale krant met de boodschap dat hij nabestaanden van de familie Weiss wilde ontmoeten. Ook wilde hij dat er een monument bij het stadhuis zou komen.

Een jaar later bezocht ik samen met Galit, zoon van tante Zanna, kamp Westerbork. We waren door de EO uitgenodigd in Westerbork voor een interview. Dit vanwege mijn werkzaamheden als als internationaal woordvoerder en voorzitter van de Vereniging Sinti Roma Woonwagenbewoners Nederland en Woonwagenbelangen Nederland. In die hoedanigheid strijd ik al jarenlang succesvol tegen racisme en voor betere rechten voor mijn volk. 

Terwijl ik met de crew van de EO aan het filmen was, zag Galit een Nederlandse dame - achteraf leerden we dat ze Els Marijnissen heette - een roos leggen met dááraan een kaart voor de familie Weiss uit Oldenzaal. Galit sprak Els aan en vroeg verbaasd waarom zij die roos mee had gebracht. Els overhandigde het krantenknipsel van Felix Nijland met de boodschap dat de gemeente Oldenzaal onze familie zocht om te spreken over de totstandkoming van een monument. 

Wij besloten om, vol emoties en met moeite, voor het eerst naar Oldenzaal te gaan waar we hartelijk ontvangen werden door onder andere Felix Nijland, de burgemeester en leden van Stichting Herdenkingstuin. Hierna volgde een ontmoeting met Berend Seiger, een kunstenaar uit Agelo, die het monument zou maken. Hij vroeg aan ons wat thema's op te schrijven. Deze heeft hij op een bijzondere wijze samengevoegd tot één monument. 

Rik Versteeg - http://www.priklypair.com/

Het beeld, dat in de Herdenkingstuin in Oldenzaal staat, symboliseert het verhaal van onze familie waar de vervolging een centrale rol in speelt. Te zien is een Sinti-violist met daarvoor een woonwagenwiel dat overgaat in een treinwiel. In het midden wordt ook het lijden van Jezus aan het kruis getoond. Hij is echter opgestaan en geeft de mensen hoop en nieuw leven. 

Het beeld wordt gedragen door een Bentheimersteen uit de gelijknamige Duitse gemeente. De burgemeester van Bentheim wilde deze voor dit bijzondere doel graag schenken. Wij als familie moesten daar over nadenken: wilden wij ons Sinti Familie Monument laten dragen door een Duitse steen? Vanuit het oogpunt van verbinding en vergeving hebben wij er uiteindelijk voor gekozen om dit mooie gebaar aan te nemen.

Na de onthulling van het monument op 21 november 2015 hebben wij tevens een miniatuur van de kunstenaar gekregen. Deze is van 19 mei tot 22 september 2019 in het Herinneringscentrum Kamp Westerbork te zien. Daarmee is deze cirkel rond: het initiatief tot het monument ontstond in kamp Westerbork in 2013, zes jaar later is deze op dezelfde plek in fysieke vorm voor bezoekers te bezichtigen. Met daarbij ons familieverhaal. 

Totstandkoming mozaïekbank

Toen Galit en ik in 2014 voor de eerste keer naar Oldenzaal reden, parkeerden we de auto op een grote parkeerplaats aan de Oostwal. Na het gesprek met burgemeester Theo Schouten en betrokkenen, kregen we een rondleiding op de plek waar onze familie had geleefd en waar vandaan zij waren weggevoerd. Wat bleek tot onze verbazing en schrik: we hadden de auto recht voor het voormalige huis aan de Poortstraat 21 geparkeerd! Terwijl er veel parkeerplaatsen leeg waren, hadden we juist daar geparkeerd. Onze eerste keer in Oldenzaal en de eerste stappen die we zetten waren precies voor dat huis. Ik kreeg er kippenvel van. Op de plek waar de familie had gewoond liep nu gedeeltelijk een weg en was er wat openbaar groen waar een oude houten bank stond. Ter plekke kreeg ik het idee om deze oude houten bank te vervangen door een nieuwe, monumentale mozaïeken bank dat het verhaal van onze familie zou weergeven. En zo geschiedde. De bank is in mei 2018 onthuld. 

Op de dag van ons eerste bezoek kwamen we er daarbij achter dat het huis dat onze familie in de oorlog had gehuurd, leeg had gestaan en van de Joodse familie Cohen was geweest. Zij waren kort daarvoor weggevoerd en vermoord in de concentratiekampen Mauthausen (1941) & Auschwitz (1942). Om hen te eren is speciaal een Davidsster in de bank verwerkt. 

Naar het idee van Galit en mij zijn daarnaast ook andere symbolen in de monumentale bank verwerkt. Op de bank staan bijvoorbeeld woonwagens en Sinti die muziek maken als symbool van het leven voor de oorlog. Er staat een roos op de zijkant die verwijst naar de ontmoeting met Els in Westerbork waardoor we in contact met de mensen in Oldenzaal zijn gekomen. Op een andere zijde is een verwijzing te vinden naar het andere monument: de Sinti-violist. Op de achterkant staan paardenhoefstappen die stoppen in Oldenzaal en vandaar een trein met spoor naar de poort van Auschwitz-Birkenau.

Onder het monument is naar een idee van Galit bestrating aangelegd in de vorm van een woonwagenwiel, die 's avonds verlicht is. De gemeente heeft de plek waar het huis heeft gestaan met een lijn van rode straatstenen zichtbaar gemaakt. Er zijn ook informatie panelen geplaatst. 

Jaarlijks op 16 mei vind hier een herdenking plaats.

Dat het nooit mag worden vergeten...⚘