In de provincie Friesland, vooral in het Zuidwesten, was tijdens de oorlog een relatief groot aantal Joodse onderduikers ondergebracht. In 2007 werd een cartotheek ontdekt met gegevens over een aantal onderduikers in deze regio. Deze cartotheek wordt momenteel bewaard in het archief van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Leerlingen van het Marne College in Bolsward deden onderzoek naar onderduikers en onderduikgevenden.

Elisabeth Schabracq-Groenteman

Elisabeth Groenteman, geboren op 6 december 1919 in Amsterdam, leefde in de oorlog samen met haar man Gerrit Klijnkramer in Amsterdam-Oost. Ze werden begin oktober 1942 door de Nederlandse politie opgehaald en naar kamp Westerbork gebracht. Voor de oorlog zat Elisabeth bij de jeugdbeweging AJC, een socialistische beweging waar zij zich erg voor inzette. Elisabeth werkte als naaister op een groot naaiatelier.
Ook in Westerbork werd ze gevraagd om militaire kleren te naaien. Omdat ze kleren voor de Duitsers mocht naaien kreeg ze een stempel: Gesperrt. Met deze stempel werd zij niet weggevoerd naar de kampen in het Oosten. Op 7 december 1942 werden zij en haar man weer vrijgelaten. Elisabeth en haar man keerden terug naar Amsterdam. Lang heeft dit niet geduurd, haar man werd na een paar maanden weer opgepakt en opnieuw naar Westerbork gevoerd. Elisabeth was genoodzaakt om te gaan onderduiken, eerst heeft ze een paar maanden bij katholieke mensen in Wageningen ondergedoken gezeten. Maar hier voelde ze zich niet zo thuis. Door haar vriendin Suze Schabracq kwam ze in Bolsward terecht.

Ze ging met Wim Brandon naar Bolsward, net zoals Suze in Bolsward terecht was gekomen. Elisabeth kwam terecht bij de familie Van der Werff. De familie bestond uit Piet van der Werff, Siebregje (Siepie) en hun driejarig zoontje Sytze. Deze mensen hadden al een Joods meisje in huis: Esther Waterman, 9 jaar oud, zij werd beschouwd als de zus van Sytze. Esther werd in het dagelijks leven Diny genoemd.

Familie Van der Werff had een hoedenwinkel en Elisabeth kon daar werken. Elisabeth werd in het begin van haar onderduiktijd sterk gewantrouwd, omdat ze uit Westerbork had weten te komen. Ze vermoedden dat ze misschien fout was, en andere mensen moest verraden voor de Duitsers. Als ze ’s avonds weg ging om even Suze te bezoeken, werd ze altijd gevolgd door iemand van de ondergrondse. Ze waren heel voorzichtig met haar. In Bolsward wisten veel mensen dat Elisabeth in het atelier Van der Werff werkte. Dat ze ook Joods was, wisten maar een paar mensen.

Als er gevaar dreigde verschool Elisabeth zich op de trekschuit van een kolenhandelaar of ging met Sytze wandelen om bloemen te plukken of eieren te zoeken. Ook ging ze weleens naar haar vriendin Suze als er gevaar dreigde. Elisabeth ging altijd met de familie mee naar de kerk. Ze wist niets van het gereformeerde geloof af: ‘Bidden voor het eten. Bidden voor het slapen. Ik snapte er eerst helemaal niets van.’ De familie Van der Werff was sterk overtuigd van hun geloof. Ze gingen dan ook op zondag twee keer naar de kerk.

Na de oorlog keerden Elisabeth en Suze terug naar Amsterdam. Ze hoopten dat er nog familieleden waren die terugkeerden uit de kampen. Van de familie van Elisabeth is niemand teruggekeerd naar Amsterdam. Haar man was op 24 augustus 1943 van Westerbork naar Auschwitz gedeporteerd en is daar op 5 december van dat jaar omgekomen. Ook haar ouders en haar vele andere familieleden zijn vermoord in de vernietigingskampen.

Na de oorlog trouwde Elisabeth met de broer van Suze en emigreerde naar Israël.

Elisabeth heeft altijd nauw contact gehouden met de familie van der Werff. Pieter en Siebregje van der Werff ontvingen de Yad Vashem onderscheiding van de staat Israël voor hun hulp aan Elisabeth Groenteman. Hun zoon Sytze heeft deze onderscheiding voor hen in ontvangst genomen.