Els van Rijn-Zandstra schreef een portret over Sara en Judith Lelie. De zussen kwamen in december 1944 in kamp Westerbork terecht en wisten er tot de bevrijding te blijven.

Sara & Judith Lelie

´Fam. J. Mes
Amsteldijk 79
Amsterdam (Z)

Feliciteren met bevrijding en vrede. Maken het goed. Kunnen nog niet naar het westen vertrekken. Zien met belangstelling naar bericht uit, schrijf spoedig.
Hartelijke groeten

Lelies

S. Lelie
Barak 12 M
Kamp Westerbork
Post Hooghalen-Oost.´

Lelies: Sara (1897) en Judith (1900) Lelie zijn 47 en 44 jaar oud als ze in de omgeving van Den Haag op hun onderduikadres worden ontdekt, opgepakt en in de gevangenis in Den Haag worden vastgezet. Op 13 december 1944 komen Saar en Joe of Joeke, zoals ze zich noemen, in kamp Westerbork aan. Een schok. Hier moeten ze zich opnieuw zien aan te passen; nu aan het kampleven, te midden van vreemden in een barak die druk, vol en vuil is. Hun verblijfplaats wordt aanvankelijk barak 7 en uiteindelijk een kamer in barak 12. Saar verblijft een maand in de ziekenbarak voor infectieziekten.

Vier maanden na hun aankomst zullen ze tot hun grote vreugde in kamp Westerbork bevrijd worden. Twee brieven die ze, verlangend naar berichten uit Amsterdam, aan vrienden schrijven, zijn bewaard gebleven. Saar en Joe keren in juni terug naar Amsterdam, de stad waar ze geboren zijn, de stad waar hun leven ligt: hun jeugd, hun woning aan de Amstel, werk, vrienden en kennissen. Hun ouders zijn vóór de oorlog overleden en hebben de verschrikking van het nazi-regime niet mee hoeven maken. Ze zouden tevreden zijn geweest over hun dochters, tevreden en gelukkig omdat hun dochters moedig waren en alles hebben overleefd.

Wolf Lelie en Clara Lelie-Trompetter krijgen twee dochters, die ze de namen Sara en Judith geven. Joodse namen; Wolf en Clara komen uit Joodse gezinnen, hun vaders zijn koopman. Clara is 16 jaar als zij trouwt; ze wordt huisvrouw en moeder. Wolf werkt sinds 1900, vanaf de oprichting van dagblad Het Volk, als chef expeditie bij N.V. Drukkerij en Uitgeversmaatschappij De Arbeiderspers. Daarnaast is hij zeer actief in de SDAP, de Sociaal Democratische Arbeiderspartij van Pieter Jelles Troelstra. Zijn identiteit is eerder socialistisch dan Joods, ook die van het gezin. Saar werkt op het partijkantoor van de SDAP.

Het gezin woont vanaf 1932 op een eerste etage van een nieuw woonblok aan de Amsteldijk, van waar ze een prachtig uitzicht over de brede rivier hebben, met meer stroomopwaarts de nieuwe Amstelbrug. In 1935 sterft Wolf Lelie. Na zijn crematie plaatsen zijn vrouw en dochters, uiteraard in Het Volk, een dankbetuiging: ‘De vele blijken van deelneming, ontvangen bij het overlijden van onzen lieven Man en Vader, den heer WOLF LELIE maken het ons onmogelijk ieder persoonlijk te bedanken. Uitsluitend langs deze weg zeggen wij daarom ieder, die tijdens de ziekte en na het overlijden van zijn belangstelling deed blijken, hartelijk dank. Het is ons een troost, te weten, dat de overledene een zo grote plaats in onze Arbeidersbeweging heeft ingenomen’, getekend Wed. C. Lelie-Trompetter, Saar Lelie, Joe Lelie.

Vier jaar later sterft Clara, 59 jaar oud. De dochters, dan 41 en 38 jaar, blijven samen aan de Amsteldijk wonen. Ruim een half jaar later bezet nazi-Duitsland Nederland. Op 15 mei 1940 trekken Duitse troepen over de Amstelbrug, Amsterdam binnen. Met angst en vreze zien de zussen hun toekomst tegemoet.

De SDAP wordt al snel door de nazi’s verboden, Saar en Joe krijgen te maken met alle voor Joden inperkende verordeningen. Op 23 mei 1940 verlengen ze hun paspoorten nog, wellicht met het idee te kunnen vertrekken. Veel is onzeker…

Bijna twee jaar later, in februari 1942, wordt er aangebeld, Joe opent de deur, Saar is niet thuis. Een onbekende man laat haar een fotootje zien. Ze herkent het dochtertje van Meyer Sluyser, een goede bekende van hen uit de SDAP. ‘Ik breng u de groeten van Marijke’, zegt de man met een zwaar Engels accent. Joe laat de man snel binnen. Hij is een agent van de Dutch Section van de Special Operations Executive, een van de Engelse geheime organisaties die in Europa verzet organiseren en sabotagewerk doen. De geheim agent, George Dessing, is even eerder in Nederland geparachuteerd. Hij heeft via de naar Londen uitgeweken Meyer Sluyser, ambtenaar van de Regeringsvoorlichtingsdienst, van de Nederlandse regering in Londen opdracht gekregen contact te leggen met Koos Vorrink en met Stuuf Wiardi Beckman, twee vooraanstaande SDAP’ers.

Saar en Joe Lelie zijn een van de twee ‘aanloopadressen’ die hij van Meyer Sluyser heeft meegekregen. Saar Lelie, medewerkster van het partijbureau, zou wel weten waar Koos Vorrink, die ondergedoken is, zou zijn. Het fotootje is een code en dient samen met een wachtwoord ter identificatie: ze kunnen de persoon vertrouwen. Ze huisvesten enkele maanden George Dessing, wat niet ongevaarlijk is, temeer daar Dessing met zijn zware accent opvalt, omdat ze Joods zijn en omdat Saar, als werkneemster van de SDAP, al snel verdacht kan zijn. Saar en Joe zijn contactpersonen in het verzet. Op een kwade dag komt het fotootje in foute handen, wat een aantal verzetsstrijders noodlottig wordt. Voor Saar en Joe loopt het goed af.

Vanaf begin mei zijn ze verplicht de gele ster te dragen zodat ze in het openbaar herkenbaar zijn als Joden. Uiteindelijk duiken ze onder, om deportatie voor te zijn. Anderhalf jaar later loopt het op hun onderduikadres mis, ze worden ontdekt en opgepakt…

Uit Westerbork vertrekken ze op 6 juni naar een tijdelijk adres in Amsterdam. Hun huis aan de Amstel is vanaf juli 1943 bewoond door een nieuwe huurder. Saar gaat zo gauw ze kan aan de slag bij de SDAP; ze helpt de partij om uit de chaos opnieuw op te staan. In september 1945 betrekken Saar en Joe een eigen huurwoning.

Saar overlijdt in 1968 op 71-jarige leeftijd, ‘Diep betreurd door Joeke’. Joeke verhuist een paar jaar later naar een bejaardenhuis, waar ze in 1977, 76 jaar oud, sterft.