Els van Rijn-Zandstra onderzocht het verleden van Karl Felix Graetz (1892), een voormalige Duitse militair uit de Eerste Wereldoorlog die in maart 1945 in kamp Westerbork wordt binnengebracht.

Karl Graetz

Karl Felix Graetz wordt in Dresden geboren op 28 april 1892. Hij is de zoon van Arthur Graetz en Hermine Cohnstedt. De ouders krijgen drie kinderen, behalve Arthur nog twee meisjes: Lina en Anna. Vader en moeder zijn orthodox Joods. Vader is eigenaar van het bedrijf Kramer & Graetz, een groot bedrijf in kunstbloemen, veren en bijouterie ter versiering van hoeden. Karl Felix groeit in Dresden op en gaat na zijn schooltijd in het bedrijf van zijn vader werken. Vóór de Eerste Wereldoorlog, voordat hij opgeroepen wordt voor militaire dienst, verandert hij van godsdienst. Hij laat zich evangelisch dopen, wellicht met het idee dat een carrière in het leger niet goed samengaat met zijn Joods zijn. Hij zal vier jaar in Frankrijk gelegerd zijn en officier worden.

Na de dood van zijn vader neemt Karl Felix de leiding van het bedrijf op zich. In 1925 wordt Kramer & Graetz opgeheven; hoeden met bloemen en veren raken uit de mode. Wat hij daarna doet om de kost te verdienen is niet met zekerheid bekend.

Rond 1924 trouwt hij met Annemarie Erfurth, dochter van Helene Reuther en societyfotograaf Hugo Erfurth. Op internet zijn foto’s van Annemarie als kind te vinden: een meisje met een mollig gezichtje en een popje in haar armen. Het echtpaar krijgt op 8 maart 1926 een zoon, die zij Wolfgang Karl Arthur noemen. Karl Felix is dan 33 jaar oud. Ze wonen in een groot huis aan de westkant van Dresden. Voor het kind komt een ‘nurse’ in huis; moeder brengt veel tijd door op de tennisbaan. Karl Felix bemoeit zich ook niet veel met zijn zoon.

De ouders scheiden in 1933. Zij zouden beiden het oog hebben laten vallen op een ander. Hun zoon is 7 jaar en wordt aan vader toegewezen, wat uitzonderlijk is. In 1934 hertrouwt Karl Felix met een Joodse vrouw.

Adolf Hitler komt aan de macht. Karl Felix maakt plannen om met zijn gezin Duitsland te verlaten. Eerst denkt hij naar Haïti te emigreren; het wordt uiteindelijk Nederland. In 1935 reist hij vooruit; zijn tweede vrouw en zijn zoon komen later. Ze wonen een paar maanden in Amsterdam, later in Den Haag, Gouda en Utrecht, in stadsvilla’s. Wat hij in Nederland doet lijkt een raadsel. Als zijn oudste zoon hem ernaar vraagt, is zijn antwoord: ‘Gaat je niets aan’. Later, in kamp Westerbork, geeft hij op: ‘Kaufmann in Maschinen’. Heel veel later betwijfelt zijn zoon dat: ‘Als Jood? Onmogelijk!’ Hij heeft er nooit iets over kunnen vinden.

Een wet, op 25 november 1941 door Hitler ingesteld, maakt hem stateloos. Vanaf 2 mei 1942 moet zijn vrouw een Jodenster dragen; hijzelf is daarvan vrijgesteld, omdat zijn eerste huwelijk gemengd was en hij daaruit een zoon heeft. Hij draagt hem wel. Zijn oudste zoon is ‘Halbjude’ en hoeft geen ster te dragen. Zijn vrouw moet zich melden in kamp Vught en wordt via kamp Westerbork naar Theresienstadt gedeporteerd. Zelf duikt hij uiteindelijk ook onder. In januari 1945 wordt hij op zijn onderduikadres in Amsterdam gearresteerd. Via één van de Huizen van Bewaring in Amsterdam komt hij op 14 maart 1945 in kamp Westerbork aan. Op een dag ontmoet hij daar zijn oudste zoon die er sinds januari is.

Karl Felix zit in Westerbork in angst over zijn vrouw. De deportaties naar 'het Oosten' maakt hij niet mee, wel de angst voor de Duitse maatregelen vlak voor de bevrijding in april. Op 28 juni 1945 verlaat Karl Felix, 53 jaar, kamp Westerbork; als bestemming geeft hij op: Catharijnesingel 90 te Utrecht.

Zijn tweede vrouw komt vermagerd uit Theresiënstadt thuis. Zijn oudste zoon wordt net als Karl Felix in kamp Westerbork bevrijd. Het gezin krijgt in Utrecht een volledig gemeubileerd huis van een NSB'er toegewezen. Zijn oudste zoon gaat na het behalen van zijn HBS-diploma zelfstandig wonen.