Als verpleegster van ‘Het Apeldoornsche Bosch’ was Elisabeth van Creveld (1917) getuige van de ontruiming in 1943. Ze moest toezien hoe al haar patiënten met de trein werden weggevoerd. Omdat Elisabeth zelf 'half-Joods' was, werd zij naar Westerbork gedeporteerd.

(foto links: CODA Apeldoorn, https://archieven.coda-apeldoorn.nl/detail.php?nav_id=0-1&id=232232625&index=0&volgnummer=1)

Elisabeth van Creveld

Elisabeth Flora van Creveld werd geboren op 6 februari 1917 als dochter van Samuel (Sam) van Creveld en Henriette (Jet) Snatager. Haar moeder was Joods en haar vader niet. Ze groeide met twee jongere zusjes op in Woerden. Haar moeder overleed toen Elisabeth 6 jaar oud was. Sam van Creveld hertrouwde daarna met de niet-Joodse Celia Frank. Elly bleef zich sterk verbonden voelen met het Jodendom.  

Elisabeth, die Elly genoemd werd, verliet haar geboorteplaats in december 1937 om bij ‘Het Apeldoornsche Bosch’ te gaan werken. Destijds was ‘Het Apeldoornsche Bosch’ een van de grootste Joods-psychiatrische inrichtingen in Nederland. Haar zus Marianne was daar al een half jaar eerder begonnen. In mei 1941 ontvingen de zusters het diploma voor 'de zorg voor geesteszieke mensen'.

Hoewel ‘Het Apeldoornsche Bosch’ in de eerste oorlogsjaren grotendeels verschoont bleef van de dan geldende anti-Joodse maatregelen, volgden vanaf begin 1942 alsnog strengere regels: Joods en niet-Joods personeel werd van elkaar gescheiden en de meerderheid van de Joodse verplegers werd ontslagen als ze niet in onvervangbare functies aan het werk waren. Dat gold niet voor Elly en haar zus: zij mochten tot nader order in de inrichting blijven.

Op 19 januari 1943 werd echter duidelijk dat de nazi’s ook Apeldoorn ‘judenfrei’ wilden maken. Een dag later kwamen leden van de Joodse Ordedienst uit kamp Westerbork en Hauptsturmführer Ferdinand Aus der Fünten, hoofd van de ‘Zentralstelle fur Judische Auswanderung’, de inrichting binnen. De OD fungeerde in Westerbork als de ‘interne kamppolitie’. De leden van de dienst dienden onder meer transporten te begeleiden, maar werden ook ingezet voor 'activiteiten' buiten het kamp – zoals in Apeldoorn.

Elisabeth en haar collega’s moesten een beslissing nemen: Onderduiken of blijven? Jezelf in veiligheid brengen maar de patiënten in de steek laten?

In de nacht van 21 op 22 januari 1943 werden de patiënten direct, zonder de gebruikelijke tussenkomst in Westerbork, naar Auschwitz gedeporteerd. De nazi’s wilden dat ook een deel van het personeel meeging. Veel van de verpleegsters en ook Elly’s zus Marianne meldden zich vrijwillig om inderdaad met de patiënten mee te gaan, maar Elly haalde haar zus over om te blijven: Elly geloofde dat er geen hoop meer zou zijn als ze nu meegingen met de nazi’s.

Elly probeerde nog een van haar patiënten te redden. Hij was niet echt ‘geestesziek’, maar leed aan een ‘depressieve psychose’. Daarom zei ze tegen Aus der Fünten dat het geen patiënt, maar een collega was en hij hier zou mogen blijven. Het bleek tevergeefs. Ze moest dus toezien hoe al haar nietsvermoedende patiënten door de nazi's werden weggevoerd.

Kort na dit transport werd ook het overige personeel van ‘Het Apeldoornsche Bosch’ gedeporteerd, echter naar Westerbork, waaronder Elisabeth en haar zus.

Elisabeth van Creveld had geluk: Ze kon in het ziekenhuis van Westerbork werken en was daarom vrijgesteld van verdere transporten. Op 12 april 1945 maakte Elly als een van de weinigen de bevrijding van het kamp door de Canadezen mee.

Haar zus Marianne, die in 1944 werd weggevoerd naar Theresienstadt, werd uiteindelijk in Mauthausen bevrijd. Ook Elly’s andere zus en haar ouders hebben de oorlog in onderduik overleefd.

Na het eind van de oorlog keerden Elisabeth en haar familie naar hun geboortestad Woerden terug.

In 2007 is Elisabeth van Creveld op de leeftijd van 90 jaar in Amsterdam overleden.